Robert Stiller

Robert Reuven Stiller (ur. 25 stycznia 1928 w Warszawie^[1], zm. 10 grudnia 2016^[2]) – polski tłumacz, pisarz, językoznawca pochodzenia żydowskiego.

Robert Stiller

Imię i nazwisko	Robert Reuven Stiller
Data i miejsce urodzenia	25 stycznia 1928 Warszawa
Data śmierci	10 grudnia 2016
Dziedzina sztuki	tłumacz
Odznaczenia

Życiorys

Dzieciństwo spędził na Białorusi, II wojnę światową w Warszawie^[3]. W 1947 roku odszedł od katolicyzmu, w którym był wychowany. W tym samym roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Pracował etatowo w wojsku^[4]. W 1952 roku ukończył polonistykę, studiował slawistykę, dziennikarstwo, indologię oraz nordystykę w Reykjavíku^[3].

Oprócz tłumaczeń był autorem kilku książek i esejów o charakterze językoznawczym oraz sztuk teatralnych, współzałożycielem żydowskiej gminy reformowanej i propagatorem odrodzenia judaizmu reformowanego w Polsce^[3]. Jest autorem wiersza pt. Serce generała, opiewającego Karola Świerczewskiego^[5].

W „Literaturze na Świecie” publikował artykuły w cyklu Stół i nożyce^[6]. W latach 1984–1986 kierował wydawnictwem Rekontra, działającym poza cenzurą^[7].

W 2001 roku założył Żydowską Gminę Reformowaną, której następnie przewodniczył. W 2002 roku został prezesem Stowarzyszenia Kultury Żydowskiej „Keszer”^[7].

Jego felietony ukazywały się w „Trybunie”, „Najwyższym Czasie!” i „Rzeczpospolitej”. Zostały one zebrane w dwutomowym zbiorze Pokaż język!^[8].

W 2005 roku kandydował do Sejmu z ramienia Platformy Janusza Korwin-Mikkego^[9].

Był kustoszem Muzeum Azji i Pacyfiku, prowadził Studium Sztuki Przekładu w Warszawie^[4].

Żoną Roberta Stillera była piosenkarka Nina Stiller^[10].

Jest autorem 300 książek, w tym 30 dzieł oryginalnych. Stał się popularny dzięki cyklowi artykułów Pokaż język!, publikowanych w kilku czasopismach, następnie zebranych w książkach^[3].

Poglądy

W latach 40. był związany z lewicą, należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W wywiadzie z 2001 roku twierdził, że jako pierwszy ze środowiska literackiego zerwał z działaczami PPS. Jego zdaniem za swoje poglądy spotykał się z niechęcią ze strony Związku Literatów Polskich i Ministerstwa Kultury i Sztuki^[4].

W 2001 roku informował, że po wydaniu Semantyki zbrodni był przez cztery lata obserwowany przez Służbę Bezpieczeństwa^[4].

Był zdeklarowanym feministą^[3].

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL

Według dokumentów IPN, (o czym napisała Joanna Siedlecka, autorka książki Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów, wydana w 2009 r.) Robert Stiller od 1955 do 1981 był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa pod pseudonimami „Kryspin”, „Stanisław Wisłocki”, „Literat” i „Tras”, zostawił 20 tomów donosów. Rozpracowywał m.in. Związek Literatów, którego był członkiem od 1949 roku, środowisko miesięcznika „Kultura” i czasopisma „Zapis”^[11]. Stiller stwierdził, że te informacje są nieprawdziwe, a dokumenty SB sfałszowane i zapowiedział wytoczenie pisarce procesu^[12].

Wybrane przekłady

• J.R.R. Tolkien
  • Potwory i krytycy (2010)^[13]
• Vladimir Nabokov
  • Lolita (1991)^[14]
  • Blady ogień (1994)^[13]
• Anthony Burgess
  • Człowiek z Nazaretu (1995, 2007)^[13]
  • Mechaniczna pomarańcza (1989, 1991, 1999, 2000, 2002, 2004)^[13]

    Powieść tę Stiller przełożył w dwóch wariantach, wykorzystując fakt, że oryginalny język bohaterów był gwarą angielską z licznymi wtrętami wywodzącymi się m.in. z rosyjskiego – polski przekład powstał analogicznie w wersjach z wtrętami pochodzącymi z angielskiego (wersja A, pod tytułem Nakręcana pomarańcza) oraz rosyjskiego (wersja R, 1991)^[13][15]. W 2005 roku Stiller zapowiadał trzeci wariant przekładu powieści, wersję N – germanizowaną – która miała się ukazać pod tytułem Sprężynowa pomarańcza^[15]. W 2016 roku Stiller zadeklarował dokończenie tłumaczenia do 2017 roku. Prace przerwała śmierć tłumacza^[16].

  • Rozpustne nasienie (2003, 2013)^[13]
  • Rok 1985 (2004, wspólnie ze Zbigniewem Batko)^[13]
• Lewis Carroll
  • Alicja w Krainie Czarów (1986, 1990, 2008)^[13]
  • Po drugiej stronie lustra (1990)^[13]
  • Wyprawa na Żmirłacza (1982, 2003, 2005)^[13]
• Ian Fleming
  • Sam chciałeś te karty, czyli Casino Royale (1990)^[13]
  • Żyj i pozwól umrzeć (2008) ^[13]
  • Moonraker (2008)^[13]
  • Diamenty są wieczne (2008)^[13]
  • Pozdrowienia z Rosji (2008)^[13]
  • Dr No (2008)^[13]
  • Goldfinger (2008)^[13]
  • Tylko dla twoich oczu (2008)^[13]
  • Operacja Piorun (2008)^[13]
  • Moja miłość to agent (2008)^[13]
  • W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości (1994, 2008)^[13]
  • Żyjesz tylko dwa razy (2008)^[13]
• Frank Norris
  • Ocean przyjdzie po Ciebie (1960)^[13]
• Esther Vilar
  • Amerykańska papieżyca (1995, 1996)^[17]
  • Matematyka Niny Gluckstein (1998)^[17]
  • Na dziewczęcej skórze (2009)^[17]
• Bertolt Brecht
  • Wybór utwór na wieczór literacki (1962)^[17]
  • Poezje wybrane (1980)^[17]
  • Songi (1983)^[17]
  • Baal (1985)^[17]
  • Opera za trzy grosze (1986)^[17]
  • Rekin zęby ma na wierzchu (1986)^[17]
  • Postylla domowa i inne wiersze (1988)^[17]
• Ron Hansen
  • Atticus (1999)^[13]
• Mitologie świata
  • Beowulf. Epos bohaterski (2010)^[18]
  • Gilgamesz. Epos starożytnego dwurzecza (1967) – (parafraza i kompilacja na podstawie różnojęzycznych przekładów)^[19]
  • Krymhilda (1974)^[7]
• Antologie
  • Antologia literatury malajskiej (1972)^[7]

Ponadto Stiller przetłumaczył na język angielski wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Strasna zaba”. Tłumaczenie ukazało się w „Literaturze na Świecie” w numerze 1/78 z 1981 roku^[20]. Ogółem tłumaczył książki z angielskiego, niemieckiego, francuskiego, szwedzkiego, rosyjskiego, malajskiego, hebrajskiego, jidysz, sanskrytu, czeskiego i słowackiego^[21].

Tłumaczenia powieści Nabokova spotkały się z krytyką ze strony Michała Kłobukowskiego (który również tłumaczył Lolitę) i Henryka Dasko^[22].

Twórczość własna

• Baśnie
  • Klatin brat Klatona (1964)^[4]
  • Skamieniały statek (1967)^[4]
  • Córka długozębych (1970)^[4]
  • Narzeczony z morza (1971)^[4]
  • Zardzewiały miecz (1977)^[4]
  • Małpa i jej małżonek (1986)^[4]
  • Lemie! po co umarłeś? (Kraków, 2006) – obszerne komentarze na temat twórczości Stanisława Lema^[23]
  • Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 111 innych językach (2001)^[24]
  • Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 222 innych językach T. II (Kraków, 2013)^[8]
• Poezja
  • Zwierzydełka (Kraków 1977, Wrocław 2017)^[25][26]
  • Listy do kochanki (1986)^[7]
  • Romans archeologa (2000)^[7]
  • Kto uderzy w gong (2003)^[7]

Odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2003)^[27]
• Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007)^[28]