Stolperstein

Stolperstein (wym. MAF: [ˈʃtɔlpɐˌʃtaɪ̯n], posłuchaj^ⓘ; z niem. kamień, o który się potykamy, po polsku – kamień pamięci) – określenie pomników poszczególnych ofiar nazizmu, mających postać osadzonych w bruku betonowych kostek brukowych z mosiężną tabliczką, z wyrytym na niej nazwiskiem upamiętnionej osoby, datami jej urodzin i śmierci oraz informacją o losie, jaki ją spotkał. Stolpersteiny montowane są w chodniku, zazwyczaj w pobliżu ostatniego miejsca zamieszkania upamiętnionej ofiary nazizmu. W ten sposób upamiętniono męczeńską śmierć nie tylko Żydów, ale i Romów, ludzi niepełnosprawnych, Świadków Jehowy, homoseksualistów i członków partii politycznych. Co jakiś czas kamienie pamięci są niszczone przez neonazistów, lecz są uzupełniane^[1].

Stolperstein poświęcony Emmy Zehden na Franzstraße 32 w Berlinie

Stolperstein w Białej Podlaskiej poświęcony Chaimowi Zylberbergowi

Umieszczenie przed ratuszem w Kolonii Kamienia Pamięci poświęconego niemieckiej decyzji o wywózce Romów do obozu zagłady Auschwitz

Pomniki tego typu zaczął tworzyć w latach 90. XX w. niemiecki artysta Gunter Demnig, który nadał im również nazwę^[2].

Pierwsze kamienie pamięci pojawiły się na ulicach Kolonii w 1995 roku. Do 29 grudnia 2019 roku zainstalowano 75 000 kamieni pamięci na ulicach europejskich miast^[3]. Znajdują się one na terenie ponad 20 krajów, w tym Niemiec, a także Austrii, Belgii, Czech, Węgier, Włoch, Polski, Norwegii, Ukrainy czy Holandii. W samym Berlinie jest ich np. 6000, w Hamburgu 5000, a w Kolonii 2000.

Według Charlotte Knobloch, prezeski Centralnej Rady Żydów w Niemczech, pomysł nie jest do końca trafiony, gdyż może przywodzić na myśl deptanie pamięci ofiar Holokaustu^[4]. Także w Polsce pojawiły się głosy, kwestionujące ideę projektu Demniga^[5].

Kamienie pamięci w Polsce

Pierwszy stolperstein wmurowano w Polsce we Wrocławiu przed domem, w który mieszkała Edyta Stein oraz w Słubicach nad Odrą^[6][7]. Umieszczono je również między innymi w Białej Podlaskiej, Łomży, Mińsku Mazowieckim, Oświęcimiu, Raczkach, Zamościu, Zgorzelcu^[8][9], Białymstoku, Poznaniu^[10][11] i w innych miastach. Pierwsze kamienie pamięci w Warszawie pojawiły się 23 lipca 2023 roku przy ul. Złotej 62^[6][12].