Szponiaste

Szponiaste^[2], jastrzębiowe, drapieżne, dzienne ptaki drapieżne (Accipitriformes) – rząd ptaków z infragromady ptaków neognatycznych (Neognathae). Dokładna pozycja filogenetyczna w obrębie Neognathae niepewna; z różnych badań wynika, że mogą być przedstawicielami grupy Afroaves (obejmującej także sowy, czepigi, kurola, trogony, dzioborożcowe, kraskowe i dzięciołowe) tworzącymi wraz z kondorowymi grupę siostrzaną do kladu obejmującego wszystkich pozostałych przedstawicieli Afroaves^[3] lub też mogą tworzyć z kondorowymi grupę siostrzaną do znacznie większego (obejmującego więcej gatunków) kladu ptaków, obejmującego poza wyżej wymienionymi grupami również kariamy, sokołowe, papugowe i wróblowe^[4].

Szponiaste

Accipitriformes[1]
Vieillot, 1816
Kania czarna (Milvus migrans)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodziny
Sagittariidae Pandionidae Accipitridae

Obejmuje gatunki drapieżne prowadzące dzienny tryb życia, zamieszkujące cały świat poza Antarktydą^[5][6]. Wiele gatunków jest kosmopolitycznych. Na świecie żyje ok. 250^[2] gatunków ptaków szponiastych, z czego większość występuje w tropikach.

Do ptaków szponiastych nie zalicza się sokołowatych (zobacz rozdział „Systematyka”) ani sów, mimo że pazury sów (zwłaszcza dużych) są nazywane szponami.

Cechy charakterystyczne

Ptaki te charakteryzują się:

• ostrymi, zakrzywionymi szponami
• silnym, haczykowato zagiętym dziobem opatrzonym w tzw. woskówkę
• zróżnicowaną wielkością (długość ciała od 15 do 130 cm)
• dymorfizmem płciowym (samica zazwyczaj większa od samca)
• przeważnie szarą, brązową lub czarną kolorystyka upierzenia
• pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi, tzn. lęgną się pokryte puchem i z zazwyczaj otwartymi oczami (a nie nagie i ślepe), ale długo przebywają w gnieździe pod opieką rodziców
• jaja w jednym lęgu znoszone w dość dużych odstępach czasu, wysiaduje zazwyczaj samica, samiec dostarcza zaś jej pokarm. Często zdarza się, że pierwsze pisklę, które się wylęgnie, jest częściej karmione, przez co staje się silniejsze i wyrzuca z gniazda pozostałe młode. Ponieważ rodzice nie są w stanie wykarmić wszystkich piskląt, zachowanie to zapewnia wyłączność najsilniejszemu.

Systematyka

Dawniej szponiaste i sokołowate (Falconidae) umieszczano w tym samym rzędzie^[2], noszącym zwykle nazwę Falconiformes^[6][7][8] (w języku polskim rząd ten nosił nazwę szponiaste^[7] lub drapieżne^[8]). Jak wykazały badania, taksony te nie są jednak ze sobą blisko spokrewnione i obecnie umieszcza się je w dwóch osobnych rzędach – w rzędzie szponiastych (Accipitriformes) i monotypowym rzędzie sokołowych (Falconiformes)^[9][10].

Do rzędu szponiastych (Accipitriformes) należą następujące rodziny^[2]:

• Sagittariidae – sekretarze
• Pandionidae – rybołowy
• Accipitridae – jastrzębiowate

Według Sibleya i Monroego kondorowate są bliżej spokrewnione z bocianami (Ciconiiformes), niż z pozostałymi rodzinami szponiastych. Nie spotkało się to jednak z akceptacją pozostałych autorytetów ornitologicznych i w 2007 roku rodzinę kondorowatych z powrotem włączono do rzędu szponiastych. Część systematyków wydziela kondorowate do osobnego rzędu kondorowych (Cathartiformes)^[2].

Liczebność i ochrona

Ptaki drapieżne, zwłaszcza orły, od wieków kojarzono z siłą, władzą, szlachetnością; ich wizerunki pojawiły się w godłach państw, herbach miast czy rodów szlacheckich. Wielowiekowa tradycja sokolnictwa (polowania z ptakami) sprzyjała ich ochronie. Dopiero od XVIII–XIX wieku, wraz z rozpowszechnieniem broni palnej i związaną z tym zwiększoną skutecznością polowań, zaczęto tępić ptaki drapieżne, traktując je jako szkodniki i konkurentów w rewirach łowieckich (potocznie nazywano je ogólnie „jastrzębiami”). Za ich zabicie wypłacano nawet specjalne premie. Tępienie na różne sposoby (odstrzeliwanie, trucie, chwytanie w sidła) zaskutkowało drastycznym zmniejszeniem liczebności populacji w całej Europie. Jeszcze do lat 70. XX wieku zabijano wiele ptaków drapieżnych, a na niektóre z nich wolno było polować.

Drugą przyczyną zmniejszenia się liczebności ptaków drapieżnych było stosowanie na dużą skalę toksycznych środków ochrony roślin i innych chemikaliów w drugiej połowie XX wieku.

Obecnie w Polsce wszystkie ptaki drapieżne są objęte ścisłą ochroną gatunkową. Wiadomo już, że ich znaczenie w ekosystemie jest bardzo istotne, gdyż eliminując osobniki chore, słabe, zdegenerowane i zarażone chorobami zakaźnymi przyczyniają się do naturalnej selekcji, zatem mają wpływ na ewolucję. Pełnią również rolę sanitarną, gdyż często odżywiają się padliną. Okazało się, że w łowiskach, w których wytępiono wszystkie drapieżniki, szerzą się wśród zwierząt łownych choroby epidemiczne, wcześniej w ogóle nie występujące. Już sama obecność drapieżników zmusza inne zwierzęta do zachowania sprawności fizycznej i psychicznej.