Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Tyczyn
miasto w województwie podkarpackim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Tyczyn – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, graniczące bezpośrednio z Rzeszowem. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tyczyn.
Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1368 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[3]. W latach 1920–1945 miasto administracyjnie należało do woj. lwowskiego, a w okresie 1945–1975 i 1975–1998 do woj. rzeszowskiego.
Przez miasto przepływa Strug, niewielka rzeka dorzecza Sanu.
Według danych GUS z 31 grudnia 2024 r. miasto liczyło 4627 mieszkańców, będąc 33. najludniejszym miastem w województwie[1].
Miasto zabudowane jest głównie na terenie zwartym, szeregowym budownictwem mieszkaniowym, znajduje się w nim kilka niskich bloków.
Dodatkowo można wyróżnić następujące części miasta: Księży Lasek, Lasek, Łany, Łany Tyczyńskie, Mokra Strona, Potoki, Pułanek[a], Tyczyńskie Potoki, Zagrody.
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą już z 1340[potrzebny przypis]. Tyczyn założony został na prawie magdeburskim na mocy dokumentu króla Kazimierza Wielkiego, wystawionego w Niepołomicach 14 marca 1368 i spisanego przez podkanclerzego Janka z Czarnkowa. Król zezwolił Bartoldowi Tycznerowi na lokację nowego miasta w ziemi sanockiej w lasach królewskich nad rzeką Białą (obecnie Strug), w pobliżu wsi o tej samej nazwie celem „powiększenia pożytków króla”[4][5]. Pod lokację miasta Kazimierz przeznaczył znaczny obszar, bo 112 łanów frankońskich[6], czyli 2464–2912 ha. Zamysłem króla mogło być utworzenie ośrodka, który przejąłby rolę przekazanego w ręce prywatne Rzeszowa, ale już w 1369 miasto wykupił za 500 grzywien Otto z Pilczy[7], potwierdzony jako właściciel w 1395[8]. W 1404 król Władysław Jagiełło przejął na drodze sądowej „miasto Tyczyn z przyległymi do niego wsiami i całym okręgiem Zalesie w ziemi sanockiej” (opidum Tyczin cum villis ad ipsum spectantibus et toto districtu Zalesse in territorio Sanocensi[9]) z rąk Jadwigi Melsztyńskiej i jej córki, a swej późniejszej żony, Elżbiety z Pilczy, zwracając 500 grzywien rodzinie Ottona. Zapis ten wskazuje, że Tyczyn stając się ośrodkiem zespołu dóbr przejął rolę ruskiej wsi Zalesie jako dawniejszego centrum wołości o podobnym zasięgu. Wsie okręgu tyczyńskiego wylicza dokument z 1423, w którym Jagiełło nadał Tyczyn dożywotnio zięciowi i pasierbowi swej zmarłej już wówczas żony Elżbiety Granowskiej, mistrzowi husyckiemu Janowi z Jičína - składały się nań Biała, Borek, Budziwój, Chmielnik, Drabinianka, Lubenia, Lutoryż, Matysówka, Siedliska, Słocina, Straszydle, Zalesie i Zarzecze[10]. W 1450 do okręgu tyczyńskiego należały także Nowy Borek, Błędowa i Brzezówka[11]. W 1427–1428 starosta tyczyński Jerzy Beberstyn został skazany przed sądem sanockim z pozwu Piotra Lunaka Kmity z Sobnia za bezprawne zatrzymanie ludzi Kmity na gościńcu królewskim i odmowę ich wydania za poręką[8].
W drugiej połowie XV w. na skutek dążeń właścicieli Tyczyna miasto zmieniło przynależność administracyjną trafiając do ziemi przemyskiej województwa ruskiego[12]. Zgodnie z królewskim zobowiązaniem z 1423 klucz tyczyński najpewniej powrócił po śmierci Jagiełły w 1434 do Pileckich jako spadkobierców królowej Elżbiety. Należał kolejno w latach 1450–1478 (być może już od 1434) do kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego, syna Elżbiety Granowskiej i pasierba Jagiełły; w 1478–1496 do jego syna, wojewody ruskiego Jana; w 1496–1505 do synów wojewody ruskiego: Mikołaja, Stanisława i Jana; i w 1505–1527 do średniego z nich, starosty gródeckiego Stanisława, przy czym między 1519 a 1521 zarząd przejął czasowo starosta sanocki Stanisław Ocic Pilecki, kuzyn starosty gródeckiego (zm. 1523)[13][14][15]. Pileccy jeszcze przed 1500 wykupili sołectwo tyczyńskie zgodnie z ówczesną praktyką szlachecką, usankcjonowaną przez statut warcki. Za starosty gródeckiego ruch egzekucyjny domagał się zwrotu dóbr tyczyńskich do skarbu królewskiego[16]. Ok. 1585 Tyczyn przeszedł poprzez małżeństwo Anny Pileckiej do rodu Kostków[17]. W październiku 1672 Tyczyn został "całkiem spalony" przez najazd tatarski w ramach wojny polsko-tureckiej. Zeznania na temat zniszczeń złożone w Przemyślu w 1673 wymieniają liczne gałęzie rzemiosła obecne w mieście[18].
Po pierwszym rozbiorze Polski Tyczyn znalazł się w zaborze austriackim. Początkowo należał do cyrkułu pilzneńskiego (z siedzibą w Rzeszowie), a od 1782 r. do cyrkułu rzeszowskiego. W wydanej po raz pierwszy w 1786 r. „Geografii (...) Galicyi i Lodomeryi” jej autor, hrabia Ewaryst Andrzej Kuropatnicki wspominał, iż W gruntach Tyczyna gipsu tu wiele dobywają[19].
Podczas okupacji hitlerowskiej, w grudniu 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1000 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu[20]. 18 czerwca 1943 Gestapo wraz z wojskiem i żandarmerią niemiecką przeprowadziło pacyfikację miasta. Po przesłuchaniach Niemcy zamordowali kilka osób. Trzy ofiary zostały zidentyfikowane. 12 mieszkańców wywieziono do obozu w Pustkowiu. 26 lipca 1944 miała miejsce druga pacyfikacja miasta, w trakcie której śmierć poniosło 16 mieszkańców[21].
Remove ads
Zabytki
.JPG)
- Kościół św. Katarzyny i Świętej Trójcy – pierwszy kościół, murowany, został ufundowany przez kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego w 1466[22]. W 1629 r. kościół spłonął wraz z miastem. W latach 1631–1638 został odbudowany przez Mikołaja Kostkę, który dobudował kaplicę św. Stanisława, w której został pochowany. W 1657 r. w czasie węgierskiego najazdu Jerzego Rakoczego, kościół został spalony. Od początku XVIII w. kościół był rozbudowywany, w szczególności przez Jana Klemensa Branickiego w latach 1720–1730 i 1759–1763. W 1727 r. do prezbiterium dobudowano kaplicę św. Trójcy (naprzeciw kaplicy św. Stanisława). W latach 1735–1745 wykonano nowy zespół sześciu murowanych ołtarzy ozdobionych gipsem i mozaikami. Trzy ołtarze – główny, św. Stanisława i św. Trójcy, wzorowane były na rzymskich wzorach, a wykonali je architekci – Jan Henryk Klemm i Gottfried Schulz. Dobudowano też dwie wieże według projektu Jana Henryka Klemma. Sztukaterie wykonał Gottfried Schulz, a freski malował Antoni Herliczka[23]. Z tego okresu pochodzi nowy budynek wikarówki, piętrowa plebania oraz nowe organy. W dniu 26 maja 1782 r. w uroczystość św. Trójcy nowy proboszcz ks. Antoni Betański konsekrował na nowo kościół, któremu nadano potrójne wezwanie: św. Trójcy, Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Katarzyny. Kościół jest siedzibą parafii św. Katarzyny, należącej do dekanatu Tyczyn, diecezji rzeszowskiej.
- Pałac Wodzickich wraz z 11 hektarowym parkiem oraz budynki gospodarcze (II. poł. XIX / pocz. XX w.), w stylu historyzującym, eklektycznym. Obecnie w pałacu mieści się Liceum[24]
- Kapliczka św. Jana Nepomucena z końca XVIII w., przebudowana w XIX w.[25]
- Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, budowany w latach 1875-1877.
- Budynek Sądu Grodzkiego z XIX w.[26]
- dom, ul. Kopernika 1 z drugiej połowy XIX w.[26]
- willa, ul. Kościuszki 25 z 1894 r.[26]
- dom, ul. Podwale 9, z ok. 1910 r.[26]
- kamienica z częścią oficyny, Rynek 4, z drugiej połowy XVIII, przebudowana w drugiej połowie XIX w.[26]
- dom, Rynek 23, z 1912 r.[26]
- kamienica, Rynek 24, z drugiej połowy XVIII w., przebudowana w drugiej połowie XIX w. oraz w 1926 r.[26]
Remove ads
Demografia
Wspólnoty wyznaniowe
- Kościół rzymskokatolicki – parafia św. Katarzyny w Tyczynie[28]
- Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Tyczynie[29]
Oświata
- Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, do której została włączona Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie
- Zespół Szkół w Tyczynie im. Władysława Orkana
- Szkoła Podstawowa im. Stanisława Staszica w Tyczynie
Sport
W mieście działa klub sportowy MKS „Strug” Tyczyn, rozgrywający mecze na stadionie miejskim. Największym sukcesem klubu jest zdobycie w sezonie 2002/2003 Pucharu Polski na szczeblu wojewódzkim[30]. W mieście znajduje się hala sportowa[31].
Ludzie związani z Tyczynem
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads