Uzus językowy

Uzus językowy (od łac. usus „zwyczaj, praktyka”^[1][2]) – rzeczywisty stan w użyciu danego języka, pewnej odmiany językowej lub pewnego stylu. Pod pojęciem uzusu można rozumieć sposób użycia języka w danym środowisku (rodzina, zespół pracowniczy, instytucja, wydawnictwo itp.), sposób użycia jakiejś odmiany języka (np. języka literackiego), a według niektórych ujęć również zachowania językowe pojedynczej osoby (idiolekt)^[3].

Do uzusu należą te środki językowe, które rzeczywiście istnieją w obiegu społecznym, a także przyjęte sposoby ich łączenia, niezależnie od proponowanej oceny poszczególnych elementów (według kryteriów takich jak systemowość i regularność). Dane nt. uzusu można zbierać przy użyciu korpusów językowych. Uzus tworzy nie tylko oparcie dla normy językowej, ale stanowi również samodzielny przedmiot badań w językoznawstwie korpusowym^[4]. Może mieć charakter społeczny lub jednostkowy^[5].

Definicja i podział uzusu

Szczegóły definicji uzusu różnią się w zależności od autora. Według jednego z ujęć uzus można utożsamiać z pojęciem praktyki językowej^[4][6]. Czasem może dotyczyć wręcz cech jednostkowych^[3][5]. Według propozycji Andrzeja Markowskiego uzus obejmuje składniki językowe (wyrazy i sposoby ich łączenia), które są rozpowszechnione w pewnym środowisku lub w pewnym typie tekstów, niezależnie od tego, czy zyskały ogólną aprobatę. Uzus zawiera zatem wszelkie elementy występujące obiegowo, w tym takie, które nie są akceptowane przez wszystkich członków społeczności i nie zostały skodyfikowane w obrębie normy^[7].

Aleksander Wilkoń wyróżnia uzus jednostkowy oraz uzus społeczny, będący przedmiotem zainteresowania socjolingwistyki. Samo pojęcie uzusu definiuje w sposób ogólny jako: „użycie i funkcjonowanie danej formy w danym zespole tekstów i w danym środowisku”^[5]. Uzus jako „przyjęty w danej społeczności sposób posługiwania się systemem językowym, jego jednostkami i regułami ich łączenia” to inaczej „zwyczaj językowy”^[8].

Można wyróżnić różne typy uzusu, m.in. indywidualny, grupowy, regionalny i ogólnonarodowy (na podstawie zasięgu), a także uzus literacki i uzus nieliteracki. Uzus literacki jest związany z przestrzeganiem normy języka literackiego i jego kodyfikacji, uzus nieliteracki zaś dotyczy nieliterackich form języka (np. gwar i slangów)^[9]. W zależności od rozpatrywanej odmiany języka mówi się np. o uzusie stylu urzędowego, uzusie gwar zawodowych^[10] czy uzusie dialektu (odmiany nieliterackiej)^[11].

Termin „uzus” odegrał istotną rolę w teoriach Ottona Jespersena i Louisa Hjelmsleva^[12].

Uzus a norma

W zestawieniu z normą językową uzus można traktować jako praktyczną formę realizacji normy^[3]. Uzus w dużym stopniu odzwierciedla kształt normy językowej (znaczna część środków uzualnych pozostaje z nią w zgodzie), przy czym w uzusie pojawiają się także środki krytykowane lub niebędące realizacjami jednostek systemowych^[13]. Zadomowienie pewnych elementów w uzusie prowadzi ostatecznie do włączenia ich w ramy normy językowej^[13][14]. Przykładowo istniejące w języku polskim wyrazy i wyrażenia „lata pięćdziesiąte”, „listonosz” i „wywiad z kimś” utrwaliły się jako formy wzorcowe, mimo początkowej krytyki poprawnościowej^[15]. W przypadku dialektów (odmian nieliterackich) pojęcie normy językowej jest bliskie pojęciu uzusu^[11].

Niektóre środki językowe wchodzące do uzusu mają charakter efemeryczny (są np. związane z sytuacją społeczną kraju lub stanowią przejaw mody językowej); takie elementy rzadko kiedy stają się częścią normy językowej^[16].

Uzus jest rozpatrywany jako jedno z kryteriów tzw. poprawności językowej^[4][8][17]. Za kluczowy może być uznawany w szczególności uzus wykształconych użytkowników języka^[18] lub uzus wspólny różnym środowiskom^[8]. Uzus stanowi podstawę dla kodyfikacji języka ogólnopolskiego – jeśli pewne elementy językowe, początkowo występujące poza normę, staną się szeroko rozpowszechnione (najlepiej: przez dłuższy okres, w różnych środowiskach, w mowie i piśmie^[8]), a tym samym wejdą do powszechnej praktyki językowej, to zyskają one aprobatę w obrębie normy użytkowej (uzualnej), skąd po jakimś czasie mogą przejść do warstwy wzorcowej^[14]. To uzus winien wyznaczać warunki właściwego użycia języka^[19].

Uzus nie jest w pełni równoznaczny z normą uzualną (użytkową), która z zasady obejmuje węższy zakres środków językowych^[14][20], choć część badaczy traktuje te pojęcia jako tożsame^[21]. W języku polskim formy takie jak wziąść, koniami, [wyrwać] zęba stoją na pograniczu normy użytkowej języka ogólnego i zjawisk nienormatywnych^[22].

Zobacz też

Zobacz hasło uzus w Wikisłowniku

• język ogólny