Valide sultan

Valide sultan (osm. والده سلطان) – tytuł noszony przez „prawną matkę” panującego sułtana w imperium osmańskim. Tytuł ten został po raz pierwszy użyty w XVI wieku w odniesieniu do sułtanki Ayşe Hafsy, małżonki Selima I Groźnego i matki Sulejmana Wspaniałego, zastępując dotychczasowy tytuł mehd-i ülya („kolebka najwyższego”). Tytuł był zwykle noszony przez żyjącą matkę panującego sułtana. Matkom, które zmarły przed wstąpieniem ich syna na tron, nigdy nie udzielano tytułu valide sultan. W szczególnych przypadkach tytuł valide sultan uzyskiwały babki, macochy lub nawet siostry panującego.

Popiersie Ayşe Hafsy, pierwszej valide sultan.

Znaczenie valide sultan

Valide (والده) dosłownie oznacza „matka” w języku osmańskim.

Sultan (سلطان) jest słowem arabskiego pochodzenia, a jego oryginalne znaczenie to „władza” lub „panowanie”. Na początku XVI wieku tytuł ten, noszony zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety należące do dynastii osmańskiej, zastąpił inne tytuły noszone przez prominentnych członków rodziny panującego, przede wszystkim hatun dla kobiet i bej dla mężczyzn. Takie użycie leżało u podstaw osmańskiej koncepcji suwerennej władzy jako przywileju rodziny.

W tradycji europejskiej osmański władca był znany jako „sułtan”, ale sami Osmanowie dla jego określenia używali tytułu padişah (cesarz) lub hünkar. Oficjalny tytuł cesarza zawierał słowa „sultan” oraz „chan”, np.: Sułtan Sulejman Chan. Do dzieci sułtana zwracano się oficjalnie, tytułując je „sultan”, przy czym w przypadku cesarskich książąt (Şehzade) umieszczano tytuł przed imieniem, a w przypadku cesarskich księżniczek po imieniu, na przykład Şehzade Sultan Mehmed i Mihrimah Sultan, syn i córka Sulejmana Wspaniałego. Tak jak cesarskie księżniczki, również matka i główne małżonki nosiły ten tytuł po swoim imieniu, np.: Ayşe Hafsa Sultan, matka Sulejmana i pierwsza valide sultan i Hürrem Sultan, główna żona Sulejmana i pierwsza haseki sultan. Ewolucja używania tego tytułu odzwierciedlała zmiany we władzy wśród kobiet z rodziny sułtańskiej, szczególnie w okresie tzw. sułtanatu kobiet, kiedy pozycja głównej żony uległa osłabieniu na przestrzeni XVII wieku. Główna żona straciła tytuł „sultan”, zastąpiony przez „kadinefendi”. Odtąd tylko matka panującego sułtana była jedyną osobą nie mającą w żyłach cesarskiej krwi, noszącą tytuł „sultan”.

Rola i pozycja

Valide sultan było przypuszczalnie najważniejszym po sułtanie stanowiskiem w Imperium Osmańskim. Jako matka sułtana, zgodnie z islamską tradycją („Prawo matki jest prawem Boga”), valide sultan mogła mieć znaczny wpływ na sprawy państwowe. Miała dużą władzę na dworze, swoje własne komnaty, zawsze sąsiadujące z komnatami syna i personel administracyjny. Valide sultan miała również dostęp do poważnych środków ekonomicznych i często finansowała duże projekty architektoniczne. Szczególnie w XVII wieku, okresie znanym jako Sułtanat kobiet, kiedy sułtanami byli niekompetentni mężczyźni lub wręcz dzieci, rola kolejnych valide sultan poważnie wzrosła.

Sułtanat kobiet rozpoczęła Roksolana (1505–1558), kontynuowała Mihrimah Sultan (1522-1578), a następnie Nurbanu Sultan (1525–1583), matka Murada III. Najpotężniejszymi i najbardziej znanymi valide sultan i haseki sultan w historii imperium osmańskiego były Roksolana, Mihrimah, Nurbanu, Safiye (1550–1619), Kösem (1590–1651) i Turhan (1627-1683).

Kobiety z haremu, które były niewolnicami, formalnie nigdy nie stawały się żonami sułtana (z wyjątkiem Roksolany, Nurbanu i Kösem). Jednakże ich dzieci otrzymywały pełnię praw w świetle prawa islamskiego, jeśli zostały uznane przez ojca.

Lista valide sultan

Lista nie zawiera kompletnego spisu matek osmańskich sułtanów. Większość kobiet noszących tytuł valide sultan były biologicznymi matkami panujących sułtanów. Matki, które zmarły zanim ich synowie wstąpili na tron, nigdy nie otrzymały tytułu valide sultan. Były to: Roksolana, Hatice Muazzez, Emine Mihrişâh, Râbia Şermi, Tîrimüjgan, Gülcemâl i Gülüstu (Gülistan) Münire. W niektórych przypadkach tytuł przyjmowały babki, macochy lub nawet siostry panujących sułtanów, jak na przykład Seniyeperver, Kösem, Mihrimah czy Perestu.

Imię	Imię i nazwisko panieńskie	Pochodzenie	Została valide	Przestała być valide	Śmierć	Sułtan(owie)
Ayşe Hafsa Sultan عائشه حفصه سلطان	Ayşe Hafsa	Księżniczka krymska[1][2][3][4][5]. Córka Mengli Gireja, chana krymskiego	30 września 1520 intronizacja syna	19 marca 1534		Sulejman Wspaniały (syn)
Mihrimah Sultan مهر ماه سلطان	Mihrimah	Osmańska księżniczka	7 września 1566 intronizacja brata	15 grudnia 1574 śmierć brata	25 stycznia 1578	Selim II (młodszy brat)
			15 grudnia 1574 intronizacja bratanka (jako ko-valide)	25 stycznia 1578		Murad III (bratanek)
Afife Nûr-Banû Sultan نور بانو سلطان	Cecilia Venier-Baffo[6] lub Rachel Olivia de Nasi[7]	Wenecjanka / Żydówka	15 grudnia 1574 intronizacja syna --------- 25 stycznia 1578 pełnia władzy jako valide sultan	7 grudnia 1583		Murad III (syn)
صفیه سلطان Melike Safiye Sultan	Sofia Baffo	Wenecjanka / Albanka	15 stycznia 1595 intronizacja syna	22 grudnia 1603 śmierć syna	10 listopada 1618/9	Mehmed III (syn)
Handan Sultan	Helena	Greczynka	22 grudnia 1603 intronizacja syna	26 listopada 1605		Ahmed I (syn)
Halime Sultan حلیمہ سلطان	Altunşah	Abchazka	22 listopada 1617 intronizacja syna	26 lutego 1618 detronizacja syna	1623	Mustafa I (syn)
			19 maja 1622 powrót syna do władzy	10 września 1623 detronizacja syna
Mahpeyker Kösem Sultan	Anastazja / Anna	Greczynka. Urodzona na Tinos, Republika Wenecka	10 września 1623 intronizacja syna	3 września 1651		Murad IV (syn) Ibrahim I (syn) Mehmed IV (wnuk)
Turhan Hatice Sultan	Nadia / Nadieżda	Rosjanka / Rusinka	3 września 1651 śmierć teściowej	5 lipca 1683		Mehmed IV (syn)
Saliha Dilaşub Sultan	Katarina	Serbka[8]	8 listopada 1687 intronizacja syna	4 grudnia 1689		Sulejman II (syn)
Emetullah Rabia Gülnuş Sultan	Evmania Voria	Greczynka	6 lutego 1695 intronizacja syna	6 listopada 1715		Mustafa II (syn) Ahmed III (syn)
Saliha Sebkati Sultan	Aleksandra[9]	Greczynka[10]. Urodzona w Stambule	20 września 1730 intronizacja syna	21 września 1739		Mahmud I (syn)
Şehsuvar Sultan	Maria	Serbka[11]	13 grudnia 1754 intronizacja syna	kwiecień 1756		Osman III (syn)
Mihrişah Sultan	Agnes	Gruzinka	7 kwietnia 1789 intronizacja syna	16 października 1805		Selim III (syn)
Ayşe Seniyeperver Sultan	Sonia	Bułgarka	29 maja 1807 intronizacja pasierba	28 lipca 1808 detronizacja pasierba	11 października 1828	Mustafa IV (pasierb)[12]
Nakşidil Sultan	Przypuszczalnie Aimée du Buc de Rivéry[13]	Francuska szlachcianka. Kuzynka Józefiny, żony Napoleona	28 lipca 1808 intronizacja pasierba	22 sierpnia 1817		Mahmud II (pasierb)
Bezmiâlem Sultan	Suzana	Pochodziła z rodziny rosyjskich[14] lub gruzińskich Żydów[15]	2 lipca 1839 intronizacja syna	2 maja 1853		Abdülmecid I (syn)
Pertevniyal Sultan	Hasna Khater / Besime	Czerkieska	25 czerwca 1861 intronizacja syna	30 maja 1876 detronizacja syna	5 lutego 1883	Abdülaziz (syn)
Şevkefza Sultan شوق افزا سلطان	Vilma Zaurum	Gruzinka. Urodzona w Imperium Rosyjskim	30 maja 1876 intronizacja syna	31 sierpnia 1876 detronizacja syna	17 września 1889	Murad V (syn)
Rahime Perestu Sultan	Rahime Gogen	Czerkieska	31 sierpnia 1876 intronizacja pasierba	11 grudnia 1905		Abdülhamid II (pasierb)[16][17]

Valide sultan ze służącymi w jej komnacie w pałacu Topkapı.

Wyjątki

Zwykle żyjące matki panujących sułtanów posiadały tytuł valide sultan, jednak były również kobiety, które nie nosiły tego tytułu pomimo tego, że ich syn zasiadł na tronie.

Imię	Imię i nazwisko panieńskie	Pochodzenie	Śmierć	Sułtan
Mahfiruz Hatice Sultan	Eudoksja[18]	Serbka	1620	Osman II
Nükhetseza Hanımefendi	?	Gruzinka	4 czerwca 1850	Mustafa IV