Wzgórze Beaty

Wzgórze Beaty – wzgórze w południowej Polsce, położone na terenie Katowic, będące jednym z wzniesień Wzgórz Kochłowickich na Wyżynie Katowickiej. Zbudowane jest na skałach pochodzących z górnego karbonu, a jego wysokość wynosi ponad 323 m n.p.m. Partię szczytową zajmuje park im. Tadeusza Kościuszki, a na jego wierzchołku znajduje jest kościół pw. św. Michała Archanioła.

Wzgórze Beaty

Widok panoramiczny z wieżowca Altus w kierunku Wzgórza Beaty; szczytowa część wzniesienia, znajdująca się w parku T. Kościuszki, widoczna jest za zabudową katowickiego Śródmieścia (2024)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Położenie	Katowice
Pasmo	Wyżyna Katowicka, Wzgórza Kochłowickie
Wysokość	323,6 m n.p.m.
Położenie na mapie Katowic Wzgórze Beaty
Położenie na mapie Polski Wzgórze Beaty
Położenie na mapie województwa śląskiego Wzgórze Beaty
50°14′27,46″N 19°00′17,26″E

Geografia

Fragment ulicy T. Kościuszki na wysokości skrzyżowana z ulicą J. Rymera; widok w kierunku partii szczytowej Wzgórza Beaty, z widoczną różnicą wysokości terenu (2024)

Wzgórze Beaty położone jest w centralnej części województwa śląskiego^[1], na obszarze miasta Katowice^[2]. Jego szczyt znajduje się w graniach dzielnicy Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka, przy ulicy T. Kościuszki na wysokości skrzyżowania z ulicą A. Zgrzebnioka^[3].

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego Wzgórze Beaty jest w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), stanowiącym południową część makroregionu Wyżyna Śląska^[1], a geologicznie w niecce górnośląskiej, która wypełniona jest utworami pochodzącymi z górnego karbonu w postaci łupków, piaskowców i zlepieńców zawierających pokłady węgla kamiennego^[4]. Skały te budują podłoże wzniesienia, które jest przykryte kilkumetrową warstwą osadów plejstoceńskich^[5].

Wzgórze Beaty pod względem geomorfologicznym jest jednym z wzniesień Wzgórz Kochłowickich^[6], będąc jednym z czterech wyizolowanych wzgórz tego pasma^[7]. Charakteryzującym się spłaszczonym wierzchołkiem^[8], jego stoki są dość łagodne, z większymi nachyleniami w partii podszczytowej^[7]. Wysokość Wzgórza Beaty wynosi 323,6 m n.p.m.^[9]

Średnia roczna temperatura powietrza w wieloleciu 1961–2005 według danych ze stacji meteorologicznej na terenie pobliskiego Muchowca wynosi 8,1 °C^[10], a średnia roczna suma opadów w latach 1951–2005 wynosi 713,8 mm^[11].

Przez Wzgórze Beaty przechodzi dział wód pomiędzy zlewnią Wisły i Odry. Wody z północnych stoków spływają do Rawy (dorzecze Wisły), zaś z południowych do Kłodnicy (dorzecze Odry)^[12].

Przyroda i ochrona środowiska

Partię szczytową wzniesienia zajmuje park T. Kościuszki, powstały na obszarze dawnego Lasu Katowickiego. W parku zachował się fragmentarycznie zarówno naturalny drzewostan, jak i warstwa runa. Jest on wielogatunkowy i różnowiekowy – występuje tu ponad 90 różnych gatunków i odmian drzew i krzewów, w tym: graby, buki, lipy drobnolistne i klony. Miejsce to również stanowi schronienie dla niektórych gatunków zwierząt, a najliczniej dla ptaków. W większości są to gatunki leśne. Gnieżdżą tu: kosy, kwiczoły, sójki oraz świstunki, a prócz ptaków żyją tutaj wiewiórki, jeże, krety i płazy^[13].

Historia i zagospodarowanie

Fragment parku T. Kościuszki w Katowicach; alejka w kierunku partii szczytowej Wzgórza Beaty (2024)

Na Wzgórzu Beaty w 1801 roku Johann Ferdinand Koulhaas założył w 1801 roku kopalnię „Beate” (z niem. „Beata”). Wydobycie węgla kamiennego w zakładzie powadzono w latach 1801–1806 i 1836–1880^[14]. W miejscu kopalni został założony późniejszy park im. Tadeusza Kościuszki^[15]. Został on wytyczony w 1888 roku, a na terenie tym w latach 1894–1895 zaczęto tworzyć park Południowy (niem. Südpark)^[16]. W 1925 roku parkowi nadano mu imię Tadeusza Kościuszki^[17].

W 1903 roku na szczycie wzgórza stanęła 20-metrowa wieża Bismarcka^[18]. Rozebrano ją w 1933 roku^[19], a na jej miejscu stanął przeniesiony z Syryni drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła z dzwonnicą^[19]. W jego pobliżu, w okresie zimowym na zachodnim stoku wzgórza działa tor saneczkowy^[20].

Przed I wojną światową, w rejonie ulicy Pięknej wzniesiono osiedle dla dozoru górniczego kopalni „Oheim” („Wujek”)^[21], natomiast we wschodniej części Wzgórza Beaty (po wschodniej stronie ulicy T. Kościuszki) w latach po II wojnie światowej wybudowano osiedla mieszkaniowe: powstałe w latach 60. XX wieku osiedle Ptasie^[21] oraz budowane w latach 1978–1994 osiedle im. Alfonsa Zgrzebnioka^[22].

W kierunku północ-południe przez wzgórze przebiega jedna z najdłuższych katowickich ulic – ulica Tadeusza Kościuszki, natomiast od północy wzgórze przecina równoleżnikowo aleja Górnośląska (fragment autostrady A4)^[23].