Саха Сирэ

Саха Сирэ, сорумдьу аата Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (нууч. ) 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Муус устар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн — Саха Өрөспүүбүлүкэтэ. Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга
Киин куората	Дьокуускай
Иэнэ	3 103 200 км²
Дьонун ахсаана	995 686 (2021)
Федеральнай уокуруга	Уһук Илин
Экономическай оройуона	Уһук Илин
Ил тыла	Саха тыла, Нуучча тыла
Ил Дархан	Айсен Николаев
Кэм зоната	UTC MSK+6 (UTC+9) MSK+7 (UTC+10) MSK+8 (UTC+11)

Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Бэдэрээссийэтин саамай улахан субъега. Нунавут Канада — кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.

Географията

Кэм зоналара

Саха Сирэ 3 кэм зонатыгар сытар (MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10) — арҕаа өттө, Дьокуускайы кытта, MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11) — ортото, Саҥа Сибиир арыыларын кытта, MSK+8 (UTC+11, сайын UTC+12) — илин өттө).

1. 

   Дьокуускай кэм зоната (YAKT). UTC+9 (YAKT). Республика Өлүөнэ өрүстэн арҕаа сытар сирдэрэ.

2. 

   Владивосток кэм зоната (VLAT). UTC+10 (VLAT). Республика 127°E уонна 140°E икки ардынааҕы усталааһынҥа сытар сирдэрэ.

3. 

   Магадан кэм зоната (MAGT). UTC+11 (MAGT). Республика 140°E усталааhынтан илин сытар сирдэрэ.

Өрүстэр

Амма өрүс

Саха Сиригэр 700 тыh. тахса өрүс уонна үрэх баар. Кинилэр бары холбоон уhуннара 2 млн. км. кэриҥэ буолар.

Республика ордук улахан устар аал сырыылаах өрүстэрэ Өлүөнэ (уhуна — 4400 км.), Бүлүү (2650 км.), Өлөөн (2292 км.), Алдан (2273 км.), Халыма (2129 км.), Индигир (1726 км.), Өлүөхүмэ (1436 км.), Анаабыр (939 км.) уонна Дьааҥы (872 км.).

Атын улахан өрүстэр:

• Алаһыай (1590 км),
• Амма (1462 км) Алдан салаата,
• Марха (1181 км) Бүлүү салаата,
• Түҥ (1092 км) Бүлүү салаата,
• Маайа (1053 км) Алдан салаата,
• Моркуока (812 км) Марха салаата,
• Учур (812 км) Алдан салаата,
• Лииндэ (804 км) Өлүөнэ салаата,
• Ньүүйэ (798 км) Өлүөнэ салаата,
• Силээннээх (796 км) Индигир салаата.

Хайалар

Саха Сирин саамай улахан иэннээх хайата — Верхоянскай сис хайата. Өлүөнэ өрүһү сэргэлэһэ турар, Охотскай муораттан Лаптев муоратыгар дылы ханньары сурааһыны хаалларар.

Черскай сис хайата Верхоянскай сис хайатын илин өттүгэр баар. Пик Победа — Саха Сирин саамай үрдүкү (3147 м.) өргөһө турар. Иккис саамай улахан өргөс — Муус Хайа өргөһө 3011 м. үрдэллээх.

Удачнай трубката

Демография

Саха Сирин олохтоохторун ахсаана 996 243 ^[1] киһи (2023). Куораттарга олорор дьон — 67,09 % (2022) Нэһилиэнньэ чиҥэтэ 0,32 киһи/км². Инньэ гынан, Саха Сиригэр дьон олорор чиҥэтэ Россия регионнарыттан саамай кыра.

Олохтоох дьон ахсаанын уларыйыыта

Дьон ахсаана уларыйыыта (тыһ. киһинэн.).

Сыл	Нэһилиэнньэ ахсаана
1959	487
1978	842
1989	1049
2002	949
2010[2]	958,3
2021	996,2

Эр киһитэ-дьахтарын ахсаана

2002 cыл бүтүн Арассыыйа сурутуутун түмүгүнэн:

	Куорат олохтоохторо	Тыа дьоно	Барыта	%
Эр киhи	296 155	168 062	464 217	48,9
Дьахтар	313 844	171 219	485 063	51,1

Омуктара

1939—2010 ыытыллыбыт сурутуу түмүгүнэн омуктар:

Омуктара	1939[3]	1959[4]	1970[5]	1979[6]	1989[7]	2002[8]	2010[9]
Сахалар	233 273 (56,5 %)	▼ 226 053 (46,4 %)	▲ 285 749 (43,0 %)	▲ 313 917 (36,9 %)	▲ 365 236 (33,4 %)	▲ 432 290 (45,5 %)	▲ 466 492 (49,9 %)
Нууччалар	146 741 (35,5 %)	▲ 215 328 (44,2 %)	▲ 314 308 (47,3 %)	▲ 429 588 (50,4 %)	▲ 550 263 (50,3 %)	▼ 390 671 (41,1 %)	▼ 353 649 (37,8 %)
Эбэҥкилэр	10 432 (2,5 %)	▼ 9505 (2,0 %)	▼ 9097 (1,4 %)	▲ 11 584 (1,4 %)	▲ 14 428 (1,3 %)	▲ 18 232 (1,9 %)	▲ 21 008 (2,2 %)
Украиннар	4229 (1,0 %)	▲ 12 182 (2,5 %)	▲ 20 253 (3,0 %)	▲ 46 326 (5,4 %)	▲ 77 114 (7,0 %)	▼ 34 633 (3,65 %)	▼ 20 341 (2,2 %)
Эбээннэр	3133 (0,8 %)	▲ 3537 (0,7 %)	▲ 6471 (1,0 %)	▼ 5763 (0,7 %)	▲ 8668 (0,8 %)	▲ 11 657 (1,2 %)	▲ 15 071 (1,6 %)
Татаардар	4420 (1,1 %)	▲ 5172 (1,1 %)	▲ 7678 (1,2 %)	▲ 10 976 (1,3 %)	▲ 17 478 (1,6 %)	▼ 10 768 (1,1 %)	▼ 8122 (0,9 %)

Дьаһалталарынан уонна сирдэринэн (территорияларынан) араарыыы

(Сүрүн ыстатыйа: Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһалталарынан уонна сирдэринэн араарыы)

Саха Сирин интерактивнай картатыгар кыһыл өҥүнэн Дьокуускай уонна Жатай бэлиэтэммит.

№ на карте	Аат	Код ОКАТО	Олорооччулар, тис. олох.	Територия, тис. км²	Нэһилиэнньэ хойуута, дьон./км²	Улуус киинэ
Куораттаҕы уокурук
I	Жатай	98 401 554 000	10,3	0,0022
I	Дьокуускай	98 401 000 000	274,9	0,1
Муниципальнай оройуон (улууһа)
1	Абый улууһа	98 201 000 000	4,8	69,4	0,09	Үрүҥ Хайа
2	Алдан улууһа	98 203 000 000	49,4	156,8	0,32	Алдан
3	Аллайыаха улууhа	98 206 000 000	3,2	107,3	0,04	Чокуурдаах
4	Амма улууһа	98 208 000 000	17,3	29,4	0,59	Амма
5	Анаабыр улууhа	98 210 000 000	3,7	55,6	0,07	Сааскылаах
6	Булуҥ улууһа	98 212 000 000	9,7	235,1	0,05	Тиксии
7	Үөһээ Бүлүү улууһа	98 214 000 000	21,2	43,2	0,5	Үөһээ Бүлүү
8	Үөһээ Халыма улууһа	98 215 000 000	6,9	67,8	0,1	Зырянка
9	Үөһээ Дьааҥы улууһа	98 216 000 000	13,7	24,7	0,12	Батагай
10	Бүлүү улууһа	98 218 000 000	27,6	55,2	0,5	Бүлүү
11	Горнай улууhа	98 220 000 000	11,2	45,6	0,25	Бэрдьигэстээх
13	Эдьигээн улууһа	98 222 000 000	3,98	140,2		Эдьигээн
13	Кэбээйи улууһа	98 224 000 000	14,0	107,8	0,13	Сангаар
14	Ленскэй улууһа	98 227 000 000	38,8	77,0	0,5	Ленскэй
15	Мэҥэ Хаҥалас улууһа	98 229 000 000	32,1	11,7	2,74	Аллараа Бэстээх
16	Мирнэй улууһа	98 231 000 000	86,0	165,8		Мирнэй
17	Муома улууһа	98 233 000 000	4,5	101,7	0,04	Хонуу
18	Нам улууһа	98 235 000 000	24,3	11,9	2,04	Нам
19	Нүөрүҥгүрү улууhа	85,8	93,0	0,92	Нүөрүҥгүрү
20	Аллараа Халыма улууhа	98 237 000 000	5,3	86,8	0,06	Черскэй
21	Ньурба улууһа	98 226 000 000	25,9	52,4		Ньурба
22	Өймөкөөн улууhа	98 239 000 000	13,4	92,2		Өймөкөөн
23	Өлөөн улууһа	98 242 000 000	4,1	318,1		Өлөөн
24	Өлүөхүмэ улууһа	98 241 000 000	29,6	166,7	0,19	Өлүөхүмэ
25	Орто Халыма улууhа	98 246 000 000	7,9	125,2	0,08	Орто Халыма
26	Сунтаар улууһа	98 248 000 000	25,5	57,8	0,46	Сунтаар
27	Таатта улууһа	98 204 000 000	17,3	18,98	0,9	Ытык-Күөл
28	Томпо улууhа	98 250 000 000	15,1	135,8	0,11	Хаандыга
29	Уус-Алдан улууһа	98 252 000 000	22,4	18,3	1,22	Бороҕон
30	Уус-Маайа улууhа	98 254 000 000	10,6	95,3		Усс-Майа
31	Усуйаана улууһа	98 256 000 000	8,7	120,3	0,07	Депутатський
32	Хаҥалас улууhа	98 244 000 000	34,7	24,7		Хаҥалас
33	Чурапчы улууhа	98 258 000 000	19,9	12,6	1,52	Чурапчы
34	Эбээн-Бытантай улууhа	98 259 000 000	2,8	55,6	0,05	Баатаҕай-Алыыта

Олохтоох дьонун ахсаана

Саха Сиригэр 949,3 тыһ. киһи олорор (2010). Куорат олохтоохторун удельнай ыйааһына: 65,5 % (2010), олорор чиҥэ: 0,3 киһ./км² (2005). Онон Саха Сирин олохтоохторугар ортотунан Россия Федерациятыгар саамай элбэх сир тиксэр.

Урбанизация

Олохтоохтортон 65,54 % куоракка олороллор, оттон 34,46 %, тыаҕа. Улахан куораттара: Дьокуускай (267,9 тыh.), Нүөрүҥгүрү (62,3 тыh.), Мирнэй (36,0 тыh.), Ленскэй (24,4 тыh.) уонна Алдан (23,4 тыh.).

7 тыһыынчаттан тахса олохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар 2010 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан

Дьокуускай 267 983 Бүлүү 10 060 Нүөрүҥгүрү 62 333 Ньурба 9508 Мирнэй 35 994 Жатай 9263 Ленскэй 24 373 Томмот 8626 Алдан 23 371 Өлүөхүмэ 8485 Айхал 15208 Уус Ньара 8385 Удачнай 14 290 Нам 8200 (2003) Сунтаар 10 303 Чурапчы 7500 (2003) Покровскай 10 223 Майа 7000 (2003) Чульман 10 158

Экономика

Уопсай региональнай бородуукта 2023 сыллаахха 2,3 трлн. солкуобай . Киһиэхэ аахтахха Россия субъектарыттан сэттис миэстэ этэ (хас киһи аайы 2,3 млн. солк) . Структуратынан көрдөххө 45,2% промышленность, атыы-эргиэн өттүгэр 9,3%, тутууга 8,1%, сибээс 5,6% уонна тыа хаһаайыстыбатыгар 3,9% ылар эбит, атын эйгэлэргэ 28,5% ааҕыллар эбит Саха Сирин экономикатын кылгас характеристиката (нуучч.) Архыыптаммыт 2013, Атырдьах ыйын 14 күнүгэр..

Үлэтэ суох дьон ахсаана 2045 сыллаахха 10% эбит, ол эбэтэр 46,6 тыһ. үлэлиир кыахтаах дьон иллэҥ сылдьыбыттар. Саха Сирэ Россия регионнарын тэҥнээтэххэ 74 миэстэни ылан олорбут (Уровень безработицы в России).

Энергетика

Транспорт

Транспорт суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, массыына (бастатан туран «Өлүөнэ» (магистрал суол)) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир тимир суол линията тутуллан эрэр. Аллараа Бэстээххэ дылы тимир суол учаастага өссө да тутулла турар (официальнайдык 2011 сыл балаҕан ыйыгар аһыллыбыта), үлэ ноҕурууската саҕалана илик. Билигин Өлүөнэ өрүс нөҥүө массыына суолун кытта дьүөрэлэспит муоста тутуллуутун, ону тэҥэ тимир суолу салҕыы Муомаҕа, Магадаҥҥа дылы тутуутун боппуруостара быһаарылла тураллар. Саха Сирин соҕуруулуу-илин өттүгэр Эльгинскай чох хостуур сирин БАМы кытта холбуур Улак-Эльга тупик тимир суола тутуллан бүтэн эрэр.

Өҥө оҥорор сфера

Саха Сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары Өлүөнэ өрүс устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан Өлүөнэ туруук хайалара баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга чубукуну эҥин бултаталлар.

Индустрия

Саха Сирин индустрията сүрүннээн сир баайын хостооһун. Саха Сиригэр дойду биир улахан Элкэннээҕи уранус сытар сирэ баар, бигэргэтиллибит ыйааһына 344 тыһ. тонна.

Индустрия сүрүн хайысхалара:

• Өҥнөөх металлургия, сүрүннээн алмаас уонна кыһыл көмүс (Арассыыйаҕа хостонор алмаас 90% уонна кыһыл көмүс 24%). АЛРОСА акционернай хампаанньа — аан дойдуга биир улахан алмаас хостооччунан биллэр; аан дойдуга алмаас атыытынан иккис миэстэҕэ турар.
• Таас чоҕу хостуур индустрия.
• Тутууга сыһыаннаах матырыйааллары оҥоруу.
• Маһы таҥыыр индустрия.
• Массыына өрөмүөнэ.
• Таҥас уонна ас индустрията.

Тыа хаһаайыстабата

• Күндү түүлээҕи иитии — кииһи, хара саһылы, кырсаны үксүн иитэллэр.
• Эт-үүт — сахалар былыр былыргыттан ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэллэр.
• Оҕуруот аһа — бу үксүн XX үйэҕэ үөдүйбүт көрүҥ буолар. Өрөбөлүүссүйэ да иннинэ холобур Хатаска арбуз үүннэрэн сииллэрин туһунан архыыпка дөкүмүөннэр бааллар.
• Таба, сылгы иитиитэ.
• Куораттарга (Дьокуускай, Нүөрүҥгүрү, Мирнэй, Ньурба) көтөр уонна чооску фермалара бааллар.

Культуура

Саха Сиригэр хаһыаттар бэчээттэнэллэр: «Якутия», «Саха Сирэ», «Якутск вечерний», «Наше время», «Кыым» ону тэҥэ сурунааллар — «Чолбон», «Полярная Звезда» уонна 34 улуус хаһыаттара.

Дьокуускай куоратыгар Нуучча драматическай театра, Саха академическай театра, Опера уонна Балет театра. Куоракка уонна өссө Национальнай художественнай музей, Хоту норуоттар историятын уонна культуратын түмэлэ, Сахацирк, уонна аан дойдуга соҕотох Аан дойду норуоттарын хомус түмэлэ баар.

Саха Сирин биллиилээх дьоно

• Саха Сириттэн сылдьар Советскай Союз геройдара

Төрөөбүттэр

• Кондаков Николай Алексеевич (1920-1979) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Степанов Николай Саввич (1922-1992) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Дмитриев Роман Михайлович (1949—2010) — тустуук, 1972 с. Олимп оонньууларын чемпиона, 1976 с. Монреальга буолбут Олимп оонньууларын үрүҥ көмүс призёра, Аан дойду уонна европа чемпиона, ССРС алта төгүллээх чемпиона.
• Кулачиков Серафим Романович (1904—1976) — поэт, тылбаасчыт.
• Кульбертинов Иван Николаевич (1917—1993) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, биллиилээх бэргэн ытааччы.
• Ларионов Владимир Петрович (1938—2004) — биллиилээх учуонай, РАН академига.
• Николаев Михаил Ефимович (1937) — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ.
• Охлопков Фёдор Матвеевич (1908—1968) — участник Второй Мировой Войны, снайпер 234-го стрелкового полка (уничтожил 429 фашистов из снайперской винтовки и более 1000 пулеметным огнем), Герой Советского Союза.
• Тыгын Дархан (?—1632) — Өлүөнэ өрүс орто сүүрээнигэр уонна Бүлүүгэ бэйэтин былааһын тарҕаппыт, XVI—XVII үйэлэр быыстарыгар олоро сылдьыбыт сахалар баһылыктара.
• Ходулов Дмитрий Федорович (1912—1977) — ССРС норуодунай худуоһунньуга.
• Чусовской Николай Николаевич (1910—1977) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.