Žikica Jovanović Španac

Žikica Jovanović Španac (1914 — 1942) je bio student Filozofskog fakulteta i dobrovoljac u španskom građanskom ratu, najpoznatiji po tome što je digao ustanak u Srbiji 1941. godine.

ŽIKICA JOVANOVIĆ ŠPANAC
Žikica Jovanović Španac
Datum rođenja	1914.
Mesto rođenja	Valjevo Kraljevina Srbija
Datum smrti	13. mart 1942. (28 god.)
Mesto smrti	Radanovci, kod Kosjerića Srbija
Profesija	student
Član KPJ od	1935.
Učešće u ratovima	Španski građanski rat Narodnooslobodilačka borba
Narodni heroj od	6. jula 1945.

Poginuo je 13. marta 1942. godine u 27-oj godini života, u borbi protiv legalizovanih četnika i nedićevaca u selu Radanovcu, kod Kosjerića.

Za narodnog heroja proglašen je 6. jula 1945. godine.

Rana biografija

Rođen je 1914. godine u Valjevu. Posle završene osnovne škole upisao se u valjevsku gimnaziju, iz koje je kasnije izbačen jer je došao u dodir sa radničkim pokretom i širio marksističke ideje. Dalje školovanje je nastavio u Beogradu, gde je kasnije počeo da studira jugoslovensku književnost na Filozofskom fakultetu.

Tokom studentskih dana još aktivnije učestvuje u akcijama studenata Beogradskog univerziteta. Zbog svoje političke aktivnosti i opredeljenosti za radnički pokret primljen je u članstvo Komunističke partije Jugoslavije 1935. godine. Jedno vreme je radio i kao novinar „Politike“, odakle je izbačen 1936. godine.

Rat u Španiji

Imao je 22 godine kada se 1937. godine, pred diplomski ispit, uputio u Španiju da pomogne radnicima Madrida i Andaluzije u njihovoj borbi protiv fašizma. Borio se na strani Narodne republike Španije.

Pred polazak u Španiju, rekao je svojim roditeljima da ide na studije u Francusku. Iz Španije je svojoj majci to u jednom pismu objasnio sledećim rečima: „Majko, ja nisam mogao ostati slep i gluv za bolove i dozive čovečanstva. Ja to nisam mogao. Ja volim čoveka. Ti si mi udahnula tu ljubav. Razumi to i, molim te, oprosti mi što sam ti naneo bol. Tebi i ocu...“

Posle sloma Španske republike, 1939. godine, zajedno sa ostalim borcima Internacionalnih brigada prešao je u Francusku, gde je oko godinu dana proveo u logorima. Septembra 1940. godine, s jednom grupom jugoslovenskih dobrovoljaca vratio su u Jugoslaviju.

Odmah po dolasku u Kraljevinu Jugoslaviju je uhapšen i ispitivan od strane specijalne policije. Ali ga to nije zaustavilo da nastavi svoje revolucionarno-pobunjeničke aktivnosti. Učestvovao je u demonstracijama u Beogradu 27. marta 1941. godine. Kada je počeo Aprilski rat u Jugoslaviji, prijavio se kao dobrovoljac, ali ga Kraljevska vojska nije primila.

Ustanak u Srbiji

Posle kapitulacije i okupacije Kraljevine Jugoslavije, zajedno sa drugim komunistima radio je na organizovanju ustanka u zapadnoj Srbiji. Okružni komitet KPJ za Valjevo doneo je 25. juna 1941. godine odluku o formiranju Valjevskog partizanskog odreda i odred je formiran 11. jula. Ali je Žikica još ranije, zajedno sa dr. Mišom Pantićem i Čedom Milosavljevićem, formirao Rađevsku partizansku četu i postao njen politički komesar.

»Kada smo stigli na vašar, do lipe, žandarmi su počeli da pucaju. Žikica je odgovorio. Kad je kleknuo, kad je pucao, kad pre, prosto ne znam, to je bila brzina... Kad sam ja kleknuo, nisam stigao ni pušku da repetiram, a sve je bilo gotovo.«^[1]

Vjekoslav Spoja, borac Rađevske čete

Sa svojom četom on je izveo prvu ustaničku akciju u Srbiji, 7. jula 1941. godine u selu Bela Crkva, kod Krupnja. Tada je pištoljem (nosio je dva pištolja na bokovima, kao i svi komesari iz španskog rata) ubio dva žandarma - narednika Bogdana Lončara i kaplara Milenka Brakovića koji su došli da rasture narodni zbor na kome je Žikica održao antifašistički govor.

Žikica se kasnije sa svojom četom priključio Valjevskom partizanskom odredu u kom je najpre obavljao dužnost komandanta, a potom političkog komesara bataljona.

Žikica Jovanović je imao posebno istaknutu ulogu tokom bitke za Krupanj, septembra 1941. godine. On je predvodio akciju bombaša koji su pod zaštitom vatre ubacivali eksploziv u zgradu bolnice u kojoj se utvrdio nemački garnizon. Svi bombaši su bili omladinci koji su se dobrovoljno javili za ovaj težak i opasan zadatak.^[2] Nakon napada partizanskih bombaša, Nemci su istakli belu zastavu, prvu otkako su počeli da porobljavaju druge narode i zemlje.^[2]

Slom ustanka i nastavak borbi

Članovi štaba Grupe partizanskih odreda na Maljenu, februara 1942. Pozadi sa ravnim kačketom Žikica Jovanović Španac.

Posle Prve neprijateljske ofanzive i povlačenja partizanskih jedinica u Sandžak, novembra 1941. godine, ostao je u zapadnoj Srbiji. Sa preostalim borcima učestvovao je u borbama sa daleko nadmoćnijim Nemačkim i Nedićevim jedinicama.

Januara 1942. godine postao je član štaba Grupe partizanskih odreda zapadne Srbije i učestvovao u mnogim borbama: kod sela Ba i Planinca, kod Mionice, u selu Komiriću, kod Krupnja i okolini Valjeva. Tokom februara učestvovao je u borbama južno od Valjeva, na planinama Maljenu i Povlenu.

Suvoborski partizanski odred se našao u prostoru blokiranom neprijateljskim snagama, svakodnevno gonjen i bez municije i hrane, ponovo je odlučeno da se pokuša prelazak preko Zapadne Morave između Čačka i Užica, u nameri da se pređe u Toplicu ili Sandžak. Jake neprijateljske snage, koncentrisane na ovom terenu sprečile su Odred u njegovoj nameri. Na teritoriji užičkog okruga, Odred je napadnut koncentrisanim snagama Nemaca, Srpske državne straže, Srpskog dobrovoljačkog korpusa i legalizovanih četničkih odreda. Pošto su uspeli da se probiju sve do Gornje Gorevnice, partizani su se ovde našli opkoljeni.^[3]

Nemci su iz Čačka uputili tenkove s ciljem da unište partizane, ali pre njihovog dolaska, partizani su izveli juriš i probili obruč, čime su izbegli opkoljavanje i uništenje. Potom su se pod borbom preko sela Rošci prebacili u Tometino Polje, gde su ih napali četnici, s kojima su vođene teške borbe u kojima je poginuo komandant Crnogorskog četničkog odreda kapetan Mladenović. Odred je potom krenuo ka Divčibarama, ali je, uvidevši da upadaju u neprijateljsku klopku, odlučeno da se preko južnih padina Bukova prebace na Magleš.

Pogibija

Spomenik Žikici Jovanoviću na mestu njegove pogibije, kod sela Radanovci

Dana 12. marta 1942. stigli su u Radanovce, u blizini Ražane, na putu Užice—Valjevo. Oko podneva, Odred su napale snage dva legalizovana četnička odreda iz užičke grupe i jedan bataljon pripadnika Srpske državne straže. U kratkoj borbi, poginulo je nekoliko partizanskih boraca, među kojim i član Komande Grupe odreda zapadne Srbije Žikica Jovanović Španac, tada već proslavljeni partizanski komandant i komesar.^[3][4][5]

Iznenada je otpočela borba. Žikica je rekao: Odoh ja na položaj! I otišao je. Uskoro su i članovi Grupne komade otišli za njim, dok se na udaljenosti od pola do jednog kilometra video četnički stroj. Prišli su do Žikice da ga pitaju kako ocenjuje situaciju. Slabo zaklonjen jednim žbunom, on je klečeći osmatrao raspored neprijatelja. Obratio se jednom od drugova kraj sebe i nešto zatražio. I dok se ovaj okrenuo, Žikica je već ležao na zemlji, metak mu je prošao kroz glavu.^[5][6]

– Mića Jeremić, Žikicin drug i saborac opisuje trenutak njegove pogibije

Komandant Komande Grupe odreda Radivoje Jovanović Bradonja je takođe bio očevidac Žikicine pogibije:

Žikica je poginuo baš u trenutku kada sam ja došao do njega. Pre toga smo izmenili par rečenica, a njega je pogodio metak pravo u glavu.^[5]

– Radivoje Jovanović Bradonja

Žikicina pogibija izazvala je veliku potištenost kod boraca u Odredu, koji se tada nalazio u teškom položaju. Vest o njegovoj pogibiji prenela je i kvislinška štampa. U listu „Novo vreme” od 20. marta 1942. objavljeno je da je poginuo „Živa Jovanović zvani Španjolac”, a sutradan 21. marta objavljen je opširniji članak pod naslovom „Ubijen poznati komunista Žikica Jovanović”.^[7]

Prema jednoj od kasnijih teorija zavere, optužen je za "trockizam" i likvidiran u partizanima po Titovom naređenju.^[8]

Nasleđe

Ukazom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), a na predlog Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije maršala Josipa Broza Tita, progašen je za narodnog heroja 6. jula 1945. godine.

Spomenik Žikici Jovanoviću Špancu nalazi se na mestu njegove pogibije, kod sela Radanovci.

Srpski rok pesnik Bora Čorba je 1990. godine snimio pesmu "Žikica Jovanović Španac", koja ima sledeće stihove:

Opaliću kad mi pukne živac

to je prosto k'o pasulj prebranac

potreban je neki novi

Žikica Jovanović Španac^[9]

Savremena tumačenja

Dan kada je Žikica započeo oružanu borbu se u SFRJ smatrao početkom ustanka naroda Srbije protiv okupatora i slavio se kao Dan ustanka.

Nakon raspada SFRJ, okružni sud u Šapcu doneo je 2009. godine presudu o rehabilitaciji dvojice ubijenih žandarma, koji su vršili svoju dužnost u službi okupatora.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“, Beograd 1975. godina.