Valjevski partizanski odred

Valjevski narodnooslobodilački partizanski (NOP) odred je bio jedan od najjačih i najbrojnijih partizanskih odreda tokom ustanka u Srbiji 1941. godine. Komandant odreda je bio Zdravko Jovanović, a politički komesar Milosav Milosavljević, obojica proglašeni za narodne heroje.

Valjevski partizanski odred
Osnivanje	jun 1941. Mesto formiranja: zapadna Srbija
Formacija	Kolubarska četa Podgorska četa Tamnavska četa Azbukovačko-rađevska četa
Jačina	oko 1.300 boraca na vrhuncu
Deo	Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije
Angažovanje	Dizanje ustanka Napad na Ljig Napad na Belu crkvu Napad na rudnik Stolice Bitka za Krupanj 1941. Bitka za Ljig Opada Valjeva Antipartizanska ofanziva u Srbiji (1942) Napad NOVJ na Lazarevac 1943
Komandanti
Komandant	Zdravko Jovanović
Politički komesar	Milosav Milosavljević

Valjevski partizani su 7. jula 1941. izveli prvu oružanu akciju u okupiranoj Srbiji, što se dugo nakon rata slavilo kao Dan ustanka naroda Srbije. Valjevski odred je, u saradnji sa Posavskim i Mačvanskim odredom, i lokalnim četnicima, izvršio niz uspešnih akcija protiv okupatora i stvorio veliku slobodnu teritoriju u zapadnoj Srbiji. Samo u toku avgusta Valjevski NOP odred likvidirao je 58 nemačkih vojnika, oko 20 žandarma i drugih saradnika okupatora.^[1]

Nakon sloma ustanka u Srbiji krajem novembra 1941, valjevski partizani su ostali da se bore cele zime 1941/1942, gonjeni od Nemaca, četnika, nedićevaca, belogardejaca. U toku te surove zime (temperature su se spuštale do -40 stepeni) u neprijateljskom okruženju, došlo je do višestrukog deljenja Valjevskog partizanskog odreda. Posle dirljivog rastanka na Divčibrama, iz njega su se izdvojili Kosmajski, Tamnavski i Suvoborski odred koji su ubrzo svi uništeni.^[2] Od preko 1000 boraca, samo oko 80 valjevskih partizana je uspelo da pređe u Bosnu marta 1942. godine.

U Valjevskom odredu borio se i fotograf Rade Jokić, koji je napravio gotovo sve postojeće fotografije valjevskih partizana koje danas imamo.

Hronologija

Ustanak u Srbiji 1941.

Dizanje ustanka u Beloj Crkvi

Glavni članak: Dan ustanka naroda Srbije

»Kada smo stigli na vašar, do lipe, žandarmi su počeli da pucaju. Žikica je odgovorio. Kad je kleknuo, kad je pucao, kad pre, prosto ne znam, to je bila brzina... Kad sam ja kleknuo, nisam stigao ni pušku da repetiram, a sve je bilo gotovo.«^[3]

Vjekoslav Spoja, borac Rađevske čete

Žikica Jovanović Španac, student koji je digao ustanak.

21. juna 1941. godine u selu Zlatariću kod Valjeva vodeći komunisti su održali sastanak u cilju da ubrzaju pripreme za ustanak.^[4] Valjevski NOP odred formiran je krajem juna 1941. godine, po odluci donesnoj na sastanku u Valjevu 23. juna. Odlučeno je da se stvore četiri čete: Kolubarska, Podgorska, Tamnavska i Azbukovačko-rađevska.^[5] Prvi partizani bili su isključivo komunisti, članovi i simpatizeri SKOJ-a i KPJ, uglavnom radnici, studenti i đaci.^[6]

Štab Rađevačke partizanske čete, koji su, pored Žikice Jovanovića, činili Miša Pantić i učitelj Čeda Milosavljević, doneo je odluku da tradicionalni ivanjdanski narodni sabor u selu Beloj Crkvi, kod Krupnja iskoristi za održavanje zbora. Ujutru 7. jula 1941. četa se smestila u šumi pored sela, a članovi i simpatizeri KPJ su meštanima objavili da će se na saboru održati zbor kome treba da prisustvuju i da će na zboru govoriti ljudi koji su otpočeli oružanu borbu protiv okupatora.^[7]

Oko četiri sata popodne, na mestu gde se održavao narodni sabor, pojavili su se borci Rađevačke čete. Sa stepenica kafane, okupljenom narodu su se obratili Miša Pantić, Čeda Milosavljević i Žikica Jovanović. Oni su govorili o sramnoj kapitulaciji, o domaćim izdajnicima koji pomažu okupatore, o Sovjetskom Savezu i snazi Crvene armije, a podsetili su prisutne i na borbene tradicije ovog kraja, i pozvali ih u partizanske redove. Odmah po završenom zboru, nekoliko mladića odlučilo je da im se pridruži. Nakon prijema novih boraca, Rađevska četa se uputila u pravcu šume odakle je došla.^[7][8]

Ubrzo po odlasku partizana, u selo je stigla žandarmerijska patrola, obaveštena o dolasku „naoružanih komunista”. U patroli su bili narednik Bogdan Lončar i kaplar Milenko Braković, koji su počeli da rasteruju okupljeni narod kućama. Jedan student je pošao za partizanima i javio im o dolasku žandarma, pa je Žikica Jovanović doneo odluku da se vrate i razoružaju ih. Prilazeći mestu sabora, videli su gužvu i žandarme. Partizani su tada zauzeli zaklon, a Žikica je produžio preko čistine prema njima. Za njime su išla trojica partizana. Kada im se približio na petnaestak metara, žandarmi su se okrenuli i sa uperenim oružjem povikali Žikici da se preda, na šta je on odgovorio da predaju oružje. Jedan od žandarma tada je pucao na Žikicu i promašio, na šta je on gotovo istovremeno odgovorio pucnjima iz revolvera. Jedan žandarm je odmah ubijen, dok je drugi nastavio da puca, ali je ubrzo pogođen. Na žandarme je pucao i jedan od partizana iz Žikicine pratnje.^[9][10]

Nakon borbe, Žikica je prišao do ubijenih žandarma i uzeo njihove puške, prvi ratni plen partizana Rađevačke čete, koje su pripale novim borcima koji su tog dana stupili u četu. Okupljenim seljacima, koji su bili iznenađeni brzinom zbivanja i neočekivanim obrtom situacije, Žikica je rekao — „Ovako će proći svi oni koji budu služili okupatoru”.^[11] Akcija na ivandanjskom vašaru u Beloj Crkvi brzo je odjeknula Rađevinom i celim valjevskim krajem.^[10][9] Danima se prepričavalo o pojavi partizana i njihovom obračunu sa žandarmima. Narod je ispredao razne preuveličane priče, ali je i sama kvislinška štampa iz Beograda pišući o ovom događaju kao o „početku komunističkih nereda u Srbiji” širila vest o pojavi partizana.^[12]

Napadi na Pecku i Kamenicu

Podgorski vod Valjevskog NOP odreda na maršu između Gornje i Donje Kamenice

Nakon početka oružane borbe, Valjevskom partizanskom odredu je pristupalo sve više meštana. Deo rađevske čete se prebacio na vis Torničku Bobiju, gde su organizovali ratnu obuku, pošto određeni deo boraca nije imao nikakvog vojnog iskustva. 19. jula 1941. godine Rađevska četa, koja je tada brojala 35 boraca, je podeljena u tri kolone izvršila napad na Pecku. Pre napada Žikica Jovanović je komandiru žandarmerijske stanice uputio pismeni zahtev za predaju, koji je odbijen, a žandarmi su pružali otpor, sve dok komandir žandarmerijske stanice nije ranjen, nakon čega su se predali. Partizani su tada zaplenili 10 pušaka i dosta municije. U zgradi seoske opštine pokupljeni su svi vojni i drugi važniji spiskovi, a u pošti iskidane telefonske linije i demolirana telefonska centrala. Starešina sreske ispostave Lazar Bogićević je uhvaćen i kod njega su pronađeni spiskovi sa imenima lica koje je kao nepouzdane trebalo pohapsiti. Nakon akcije, partizani, kojima se pridružilo nekoliko momaka iz Pecke, pošli su ka selu Dragodolu, a sa sobom su poneli ranjenog žandarmerijskog narednika i šefa sreske ispostave Bogićevića. Nakon ukazane medicinske pomoći, žandarmerijski narednik je pušten, dok je Bogićević zbog izdajničkog rada osuđen na smrt i streljan.^[13]

Za komandira Rađevske čete postavljen je Miloš Dudić. Nakon toga, Štab čete je sa komandantom Zdravkom Jovanovićem razradio plan napada na Valjevsku Kamenicu, sedište podgorskog sreza, koji je izvršen u noći 20/21. jula 1941.^[6] Partizani su najpre presecanjem telefonskih linija prekinuli veze, a potom žandarmima uputili zahtev da se predaju. Pošto je zahtev odbijen, došlo je do sukoba u kome su ranjena dva žandarma, nakon čega su se ostali predali. Tom prilikom zaplenjeno je više pušaka i sanduka municije, kao i druge vojne opreme. Posle ove akcije, Rađevačka četa se prebacila na planinu Vlašić, na teritoriju sela Gornje Crniljevo, da bi se odmorila.

Javna bezbednost u Valjevu i srezu od momenta kada je Nemačka objavila rat Rusiji je prilično ugrožena. Komunisti koji su odbegli u šumu bezobzirno nasrću na državne objekte i žandarmerijske organe. U početku ih je bilo vrlo malo, ali posle kratkog vremena uspeli su da privuku veći broj propale omladine i druge elemente sklone krađama, pljačkama i svim drugim porocima.^[14]

– Izveštaj Sreskog načelnika iz Valjeva Ministarstvu unutrašnjih poslova 27. jula 1941.

Nakon napada partizana na Pecku i Valjevsku Kamenicu, okupatorske vlasti su pojačale garnizone i žandarmerijske stanice u ovim i okolnim mestima. Nemci su odredili svoje jedinice, pripremljene za lake operativne pokrete, stacionirane na teritoriji Rađevine i Azbukovice, a nemački garnizon u Krupnju je povećan sa 40 na 250 vojnika. U rudniku Stolice i selu Bela Crkva takođe su bili smešteni vodovi Nemaca od po 40 vojnika.^[15]

Kontakt sa četnicima Draže Mihailovića

Saznavši da na Ravnoj gori borave oficiri bivše Jugoslovenske vojske koji ne priznaju kapitulaciju, Glavni štab NOP odreda Jugoslavije naredio Štabu Valjevskog NOP odreda da stupi u vezu sa četnicima Draže Mihailovića i učini da dođe do sporazuma o saradnji u borbi protiv okupatora.^[16] Štab Valjevskog NOP odreda je krajem jula 1941. poslao izaslanika dr Dragana Jovanovića, lekara odreda, koji je na Ravnoj gori pregovarao sa pukovnikom Dragoslavom Pavlovićem, načelnikom Štaba Draže Mihailovića, o mogućnostima zajedničke borbe.^[17] Pokušaji Štaba Valjevskog NOP odreda ostali su bez rezultata.^[16]

Krajem jula u Valjevski partizanski odred su došli članovi Glavnog štaba NOP odreda Srbije Filip Kljajić Fića i Rodoljub Čolaković. Tu su sumirali dotadašnji rad, a 5. avgusta 1941. borci četa su pred njima položili partizansku zakletvu.^[18]

Streljanja nemačkih saradnika

Glavni članak: Zločini partizana u Drugom svjetskom ratu

Partizani odvode nemačke špijune na streljanje, okolina Valjevske Kamenice, avgust 1941.

Krajem jula i početkom avgusta 1941. partizanske desetine obilazile su sela i uništavale opštinske arhive. Pošto su pojedinci počeli da vrše propagandu protiv narodnooslobodilačkog pokreta njima su upućene opomene, a oni koji su nastavili sa takvim delovanjem su pohvatani i streljani.^[19] Streljana su dvojica predsednika opština u rađevskom i jedan u azbukovačkom srezu. Streljan je i jedan žandarmerijski kurir koji je bio upućen iz Valjeva da ispita partizanske snage na terenu, kao i jedan izdajnik iz sela Gunjaka koji je stupio u partizane po uputstvu žandarmerijske stanice iz Ljubovije, a prema planu Nemaca.^[19]

Na smrt je osuđen i jedan seljak koji je kao partizan pljačkao i terorisao stanovništvo. Takođe, uhvaćena je i streljana u blizini Pecke grupa od šest naoružanih pljačkaša, koji su bili poznati kradljivci još pre rata. Nakon njihove likvidacije, ugled partizana u Rađevini, Azbukovici i Podgorini je još više porastao, jer su se oni time afirmisali ne samo kao borci protiv okupatora i njegovih slugu, već i kao zaštitnici naroda.^[19]

Sredinom avgusta 1941. godine partizani su iz okupiranog Valjeva izveli nemačke špijune Nadeždu i Marka Cvijovića. U selu Robajama su osuđeni na smrt i streljani.^[20]

Napadi na Ljig, Stave, Lajkovac i Belu Crkvu

Kurir Miša Veličković Dakem i bolničarka Sofija Stanišić, Kamenica, septembra 1941.

7. avgusta patrole Kolubarske čete Valjevskog odreda pale opštinske arhive u selima Ba, Kadina Luka, Slavkovica, Gornja Toplica i Babajić.^[21] Posle paljenja arhive u selu Slavkovici održan zbor sa preko 100 ljudi, na kojem su objašnjavani ciljevi NOB.^[21]

8. avgusta delovi Valjevskog NOP odreda napali i zauzeli Ljig, razoružali 9 žandarma i spalili opštinsku arhivu.^[16] Do polovine avgusta Rađevačka četa narasla je na preko 150 naoružanih boraca i kontrolisala je teritoriju rađevskog, azbukovačkog i podgorskog sreza, izuzev u sedištima srezova. 15. avgusta, jedan vod sa oko 30 boraca došao je u selo Stave, na putu Pecka—Valjevo, da spali opštinsku arhivu, a bilo je planirano i održavanje zbora. Nakon paljenja arhive, oko 80 žandarma došlo je u selo i otpočela je borba u kojoj je poginuo komandir voda Nikola Končar, rudar, koji je bio prva žrtva Rađevačke partizanske čete.

Pored napada na garnizone, Valjevski odred je svoje akcije usmerio naročito na prekidanje železničke pruge Beograd-Čačak i Lajkovac-Valjevo.

14. avgusta Kolubarska četa Valjevskog NOP odreda napala je Lajkovac, koga je branilo 100 nemačkih vojnika i 30 žandarma. Ložionica i železnička stanica su onesposobljene, uništene su dve lokomotive. Poginulo je 20 nemačkih vojnika a četa je imala 7 ranjenih i 1 poginulog borca.^[16] Stjepan Filipović je prilikom napada na Lajkovac iskazao naročitu hrabrost, kada je likvidirao nekoliko nemačkih vojnika i kvislinških žandarma.^[22] U napadu na nemački voz koji se nalazio na stanici, partizanka Sofija Stanišić Sojka je u bliskom okršaju revolverom ubila nemačkog SS oficira.^[23]

Dok smo se mi odmarali i malo prezalogajili, naišla je grupa naoružanih ljudi. Kada su došli bliže, videli smo da grupu predvodi devojka. Imala je pantalone i bluzu koja je ličila na vojničku košulju. Na glavi šajkača, a ispod nje se lepršala njena duga plava kosa. Bilo nam je jasno da su to partizani.^[24]

– Četnički komandant Ratko Martinović o susretu sa partizanima koje je predvodila Sojka, u selu Bukovcu 17. avgusta 1941.

Dana 17. avgusta 1941. Žikica Jovanović Španac se ponovo našao u Beloj Crkvi. On je sa 26 boraca napao nemačku posadu, koja je imala 40 vojnika. Nakon višečasovne borbe Nemci su naterani na povlačenje. U toku borbe ubijeno je 12 Nemaca, među kojima i jedan oficir, a zaplenjena je veća količina naoružanja i vojne opreme — 27 pušaka, jedan puškomitraljez, konzervirana hrana, odeća, obuća i dr.^[19][25]

Dražin napad na partizane u Planinici

Glavni članak: Napad na partizane u Planinici

U cilju razvoja ustanka, u valjevski kraj je poslat i izaslanik Vrhovnog štaba NOPOJ Miloš Minić. Polovinom avgusta 1941. predstavnik Vrhovnog štaba NOPOJ Miloš Minić u pratnji Dragojla Dudića ponovo odlazi na Ravnu Goru, gde se sastao sa četničkim vođom Dražom Mihailovićem.^[26] Minić je izjavio da je sazrelo vreme za početak sveopšte narodne borbe kako partizanskih tako i četničkih odreda. Pukovnik Mihailović nije hteo da prenagli zbog mogućih nemačkih odmazdi. Tako je ovaj sastanak završen bez dogovora o borbi protiv Nemaca, ali je dogovoreno da se četnici i partizani ne napadaju.

Uprkos dogovoru, krajem avgusta 1941. pukovnik Mihailović je napao jedan vod Valjevskog partizanskog odreda u selu Planinici, nedaleko od Mionice.^[1] Povod za napad bilo je partizansko prikupljanje oružja za ustanak od meštana u selu Planinici, a pukovnik Mihailović je navodno „čuvao selo od pljačke". U tom napadu Draža Mihailović je lično komandovao četnicima, koji su tom prilikom ubili dva partizana, nekoliko ranili i više njih zarobili.^[1][27] Bio je to prvi napad četnika Draže Mihailovića na partizane Valjevskog odreda.^[28] Napadnuti partizani su bili iz Kolubarske čete Valjevskog odreda.^[28]

28. avgusta komanda 704. nemačke divizije, stacionirane u Valjevu, izdaje naređenje: „četničke bande ne treba napadati... četnici su voljni da sarađuju sa nemačkim trupama u borbama protiv komunista.^[1]

Napad rudnik Stolice

Osoblje bolnice Valjevskog partizanskog odreda, septembra 1941, u selu Stapar.

20. avgusta 1941. grupa od 20 boraca Rađevačke čete pod Žikicinom komadom napravila je u blizini Osečine zasedu nemačkoj koloni kamiona, kojima je prevožena ruda antimona iz rudnika Stolice. Kada su na čelu kolone naišla dva nemačka motociklista i dva puna automobila naoružanih Nemaca, koji su bili sprovodnici transporta, partizani su ih iznenada napali i desetkovali. Ovaj događaj zapisao je i Dragojlo Dudić:

Kurir iz Valjeva javlja da je naša Azbukovačka četa imala sukobe s Nemcima na putu Valjevo—Loznica i da su dva kamiona mrtvih Nemaca doterana u Valjevo iz Podgorine.^[29]

– Dragojlo Dudić, dnevnički unos na dan 26. avgusta

Do polovine avgusta 1941. godine bila oslobođena cela teritorija rađevačkog, azbukovačkog i jadarskog sreza, sem gradova Krupnja, Ljubovije i Banje Koviljače, koje su Nemci uspeli da zadrže još neko vreme. U selu Robaje, kod Mionice 21. avgusta 1941. održan je sastanak članova Štaba Valjevskog partizanskog odreda sa članovima Glavnog štaba NOP odreda Srbije Filipom Kljajićem i Rodoljubom Čolakovićem i instruktorom Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Milošem Minićem na kome je donet plan o završnim borbama za oslobođenje teritorije valjevskog okruga, s tim da najpre treba da budu oslobođene teritorije Rađevine, Azbukovice i Podgorine. Pošto su u prethodnom periodu partizani Rađevačke čete ovladali ovom teritorijom, bilo je potrebno uništiti uporišta Nemaca u rudniku Stolice i Krupnju, koji je bio središte rađevskog sreza. Zadatak za zauzimanje rudnika Stolice pripao je borcima Rađevačke čete.^[30] Ovaj rudnik Nemcima je bio važan za ratnu industriju, jer su iz njega eksploatisali antimon, rudu značajnu za izradu aviona (osim u Stolicama, Nemci su u čitavoj okupiranoj Evropi antimon eksploatisali još samo u jednom rudniku).^[18]

Nemci su u rudniku imali posadu od 38 vojnika, a oko rudnika izgrađen je jak sistem odbrane, koji su činila utvrđenja i bunkeri. Napad je izvršen po kišnoj noći 30. avgusta (ili 1. septembra) 1941. i u njemu je učestvovalo oko 60 boraca iz Rađevačke čete i jedna grupa boraca iz Kolubarske čete, a napadom je rukovodio Žikica Jovanović Španac. Zahvaljujući mračnoj noći i nevremenu, borci su uspeli da priđu do objekata nemačke odbrane. Jedna grupa prišla je do baraka u kojima se nalazila glavnina nemačke posade, a napad je otpočeo bacanjem bombi na bunker i jurišem na barake. Bombaši su brzo uspeli da unište mitraljeska gnezda i likvidiraju posadu bunkera, u kojoj se nalazilo pet nemačkih vojnika, ali je nemačka glavnina u barakama, nakon kratkotrajnog iznenađenja, pružila žestok otpor. Izbacivali su svetleće rakete koje su osvetljavale čitavu okolinu, što je primoralo partizanske bombaše da se povuku. Pod zaštitom jake mitraljeske vatre, Nemci su uspeli da odstupe iz rudnika i povuku se ka Krupnju. U borbi je poginulo osam nemačkih vojnika, a zarobljeno je njih deset, zajedno sa ranjenim komandantom posade rudnika i jednim nižim oficirom. Takođe, bila je zaplenjena i veća količina naoružanja i druge vojne opreme, kao i jedan putnički automobil.^[31]

Ustaničke borbe protiv Nemaca i njihovi uspesi imali su dubokog odjeka, ne samo u valjevskom kraju, već i u čitavoj zapadnoj Srbiji, kao i u drugim delovima Srbije i u istočnoj Bosni. Poverenje naroda prema borcima je raslo, nakon čega je počelo masovno pomaganje ustaničkih jedinica. Seljaci su im donosili hranu i odeću, obaveštavali ih o kretanju neprijatelja i o njihovim zamkama.^[32]

Oslobođenje Krupnja

Glavni članak: Bitka za Krupanj

Bitka za Krupanj, od 1 do 3 septembra 1941 godine.

Partizani u Staparu, septembra 1941. Stoje sleva nadesno: Krstić, zemljoradnik, Miloš Stefanović „Kikoš", Milosav Milosavljević, politički komesar odreda, Rade Jokić, fotograf. Sede: Radomir Dudić, Miša Dudić, komandir čete, i borac zvani „Selja". U pozadini Vida Jocić, vajarka.

U međuvremenu, valjevski partizani su došli u dodir sa četnicima Zečevića i Martinovića, voljnim da se bore. 30. avgusta 1941. godine kod Mačkovog kamena održan je sastanak partizanskih i četničkih vođa radi dogovora o zajedničkom napadu na Nemce. Susret je bio srdačan, a razgovor je tekao neusiljeno i bez dnevnog reda.^[24]

Na ovom sastanku sam se upoznao sa Zdravkom Jovanovićem, aktivnim pešadijskim narednikom, koji je bio komandant Valjevskog partizanskog odreda, zatim sa Čedom Milosavljevićem, komesarom Rađevske čete, i Mišom Dudićem, aktivnim potporučnikom i komandirom iste čete. Rađevska četa imala je oko 250 boraca pa je pred napad na Krupanj preformirana u bataljon. Inače Mišu Dudića sam poznavao iz Vojne akademije.^[24]

– Ratko Martinović, jedan od vođa četnika koji su se borili rame uz rame s partizanima

Sutradan nakon oslobođenja rudnika Stolice, 2. septembra 1941. otpočele su borbe za oslobođenje Krupnja, gde se nalazio nemački garnizon jačine oko 300 vojnika. Ovaj napad organizovan je u saradnji sa vojno-četničkim odredima popa Vlade Zečevića i poručnika Ratka Martinovića, a partizanskim snagama komandovao je potporučnik Miloš Dudić, komandir Rađevačke partizanske čete. Napad je počeo u toku noći koncentričnim napadom ustanika, ali pošto su napad očekivali, Nemci su bili pripremljeni za odbranu i utvrdili su se u zgradi bolnice i u zgradama topionice antimona. Iz ovih objekata oni su unakrsnom mitraljeskom vatrom branili prilaze zgradama u kojima su se nalazili. Do jutra 3. septembra partizansko-četnike snage su uspele da uđu u Krupanj, ali nisu uspeli da savladaju nemačka uporišta.^[33]

Pošto se bolnica nalazila na mestu pogodnom za odbranu, čekala se noć se za sledeći napad. U toku dana nemačko-ustaška avijacija je sa šest aviona bombardovala Krupanj i okolna mesta, a iz Valjeva je bilo upućeno nemačko pojačanje, koje je kod sela Zavlake zaustavljeno od strane četničko-partizanskih snaga i naterano na povlačenje. Partizani su druge noći poslali bombaške grupe koje su pod zaštitom vatre ubacivali eksploziv u bolnicu. Akciju bombaša je vodio Žikica Jovanović, koji je to naučio u ratu u Španiji. Svi bombaši su bili omladinci koji su se dobrovoljno javili za ovaj težak i opasan zadatak.^[24]

Nastaje noć paklene vatre. Prasak bombi je strahovit. To su bombe koje su drugovi partizani sami napravili od dinamita. Njihova eksplozija je daleko jača od nemačkih pa čak i od kragujevčanki. Porazno deluje na Nemce, koje smo našim topom sterali sa krova i spratova u podrum, a sad se bombaši partizani privukli pod prozore i ubacuju bombe u podrum. Strahote tih bombi — pričali su nam docnije zarobljeni Nemci.^[34]

– Pop Vlado Zečević

Prema izveštaju nemačkog kapetana Sajferta, situacija je u Krupnju bila neizdrživa, naročito u bolnici gde je bila 10. četa 724. puka, usled nestašice vode i hrane.^[35] U zoru trećeg dana je otpočeo novi napad avijacije na ustaničke položaje. Pri četvrtom napadu "štuka" u 18,30 časova^[24] nemačke kolone su krenule u povlačenje, krećući se ka selu Zavlaka, gde su upale u partizansko-četničku zasedu. U borbama je zarobljeno 108 nemačkih vojnika, među kojima oko 30 ranjenika. Manji deo, njih oko 60 uspeo je da se provuče između ustaničkih položaja i da stigne do Valjeva, dok se jedna grupa Nemaca, nakon nailaska na zasedu rasturila po okolini. Zajednički partizansko-četnički Štab doneo je odluku da se formira goneći odred sa zadatkom da pohvata razbežane nemačke vojnike. Komanda nad ovom poternom jedinicom bila je poverena Žikici Jovanoviću Špancu i ona je na prostoru do Osečine i Komirića uspela da uhvati 18 Nemaca, koji su u bekstvu bacali oružje i uniformu sa ciljem da stignu do Valjeva.^[36][33] Nemci su u ovoj borbi imali velike gubitke, prema sopstvenom izveštaju preko 200 ljudi:

Obe opkoljene čete u rudniku antimona kod Krupnja bile su uništene od bandita. Gubitak od 9 mrtvih, 30 ranjenih i 175 nestalih ožaljen je sa naše strane.^[24]

– Nemački izveštaj Vrhovnoj komandi o borbama u Krupnju

Posle trodnevnih borbi Krupanj je oslobođen 3. septembra 1941.^[37] Oslobođenjem Krupnja je utvrđen centar prve slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, i u čitavoj Srbiji uopšte.^[38]

Ujedinjene sa četnicima Zečevića i Martinovića

Ratko Martinović, jedan od vođa četnika u ustanku, koji su prišli partizanima.

U toku bitke za Krupanj održan je novi sastanak ustaničkih vođa. Partizansku delegaciju vodio je instruktor Pokrajinskog komiteta KPJ Miloš Minić Crni, a četničku pop Vlada Zečević i Ratko Martinović. Četnički vođa Ratko Martinović je odao priznanje borbenosti i disciplini partizana, te predložio da se borci četničkih četa rasture po partizanskim jedinicama koje su imale znatno bolji moral, i da se tako stvori jedinstven odred.^[24] Ovo je izazvalo veliku raspravu ali je na kraju prihvaćeno:

Istodobno, vodili su se pregovori između predstavnika vojno-četničkih četa i predstavnika partizanskog Valjevskog odreda. Predstavnici četnika izjavili su da su vrlo zadovoljni borbenošću, hrabrošću i ponašanjem u borbi i van ove sa svima našim ljudima. Poručnik Martinović priznao je da moral ljudstva koje on vodi nije na dostojnoj visini; da su mnogi bežali iz borbe, da nisu disciplinovani i tražio je da se svi njihovi ljudi iz vojnog četničkog odreda, prilikom stapanja sa partizanima, rasture tako da budu izmešani između partizana radi moralnog uzdizanja i političkog izgrađivanja i držanja istih u čvrstoj ruci partizana. Posle duže diskusije postignuta je puna saglasnost o stapanju ova dva odreda i o produženju zajedničkih akcija pod rukovodstvom jedinstvenog štaba. Zadržano je isto rukovodstvo, prošireno sa još dva rukovodioca. Za načelnika štaba odreda došao je poručnik Martinović, za zamenika političkog komesara ovog štaba došao je sveštenik Vlada Zečević, kao predstavnici vojno-četničkih četa.^[24]

– Dragojlo Dudić u svom Dnevniku

Tako je došlo do ujedinjenja dela četnika i partizana u ovom kraju i formiranja zajedničkog ustaničkog štaba. 12. septembra je Kolubarska četa izvestila štab da su zarobili jedan auto Ministarstva unutrašnjih dela sa pomoćnikom komandanta žandarmerije, i još dvoje ljudi. Od materijala nađeno je nekoliko lažnih legitimacija i naredba Ministarstva unutrašnjih dela o organizaciji poternih odreda za komunistima. Iz ove naredbe jasno se videlo da je i Draža Mihailović, komandant četnika sa Ravne gore, u vezi sa ovom akcijom Nedićeve vlade.^[39] Kada je video taj dokument, poručnik Ratko Martinović je vrteo glavom u neverici, rekavši:

Sramno! Zar je to moguće, zar Draža da bude izdajnik?! E, moga mi boga, ja ću ga ubiti.^[40]

– Poručnik Ratko Martinović, jedan od vođa četnika u ustanku

Formiranje bataljona

Još u toku borbi za Krupanj ustaničkim snagama pristigla je grupa od oko 400 dobrovoljaca iz Pecke i okoline, a manje grupe su dolazile iz svih krajeva valjevskog okruga. Nakon oslobođenja Krupnja, na okupu se našla masa od skoro 1.000 ljudi koji su želeli da se priključe borbi. Za Rađevačku partizansku četu, koja je do tada imala oko 350 boraca, ovo je bilo trostruko povećanje, pa je Štab Valjevskog partizanskog odreda doneo odluku da se dotadašnje čete preformiraju u bataljone. Prvi formirani bataljon bio je Rađevački partizanski bataljon, čije je formiranje sprovedeno od 4. do 7. septembra. Umesto šest vodova dotadašnje čete, formirano je deset četa novog bataljona, od kojih je svaka imala oko 100 boraca. Komandni sastav bataljona ostao je isti — komandant Miloš Dudić, politički komesar Žikica Jovanović Španac i zamenik političkog komesara Čeda Milosavljević, partijski rukovodilac ove vojne jedinice.^[41]

Bitka za Ljig

Spomenik bici u Ljigu, septembra 1941, rad vajara Ota Logoa.

7. septembra 1941. Kolubarska četa Valjevskog NOP odreda ušla u Ljig i održala zbor na kome je formiran gradski NO odbor.^[16] 10. 9. 1941. Kolubarska četa napala je nemačku posadu u Ljigu, razbila je i primorala na povlačenje ka Mionici. Nemački vojnici su pretrpeli gubitke od oko 30 mrtvih i 60 ranjenih, a partizani - 7 mrtvih i 13 ranjenih.^[16] Sutradan, 11. septembra, Nemci su se vratili sa pojačanjem, pa je u Ljigu Valjevski NOP odred vodio borbu protiv preko 100 nemačkih vojnika, kojima je kao pojačanje stiglo još oko 300.^[16] Poginula su 63 a ranjeno 10 nemačkih vojnika, dok je Odred imao 9 mrtvih i 11 ranjenih boraca.^[16][42]

Nakon oslobođenja Ljiga, koji je izvršila Kolubarska partizanska četa, došlo je do priliva novih boraca pa je doneta odluka o formiranju Kolubarskog bataljona. Pošto je u borbama u Ljigu teško ranjen komandir Kolubarske čete Radivoje Jovanović Bradonja, prilikom formiranja bataljona, za njegovog komandanta imenovan je Žikica Jovanović Španac, dok je za zamenika komandanta imenovan podoficir Dragan Tatović, a za političkog komesara Stevan Marković Singer. Kolubarski partizanski bataljon imao je tada šest četa.^[43]

Propaganda Nedićeve vlade

Glavni članak: Propaganda Nedićeve vlade

Sredinom septembra 1941. borci Trećeg tamnavskog bataljona boravili su na području opštine Divci, između Valjeva i Uba. O dolasku partizana predsednik opštine Velisav Petrović je izvestio svog brata Živojina Petrovića, obaveštajnog oficira u Valjevu, koji je ovu informaciju preneo nemačkoj komandi.^[44] Ubrzo je iz Uba stigla nemačka vojska i napala borce 2. čete Trećeg tamnavskog bataljona i Posavskog NOP odreda, pri čemu je jedan partizanski borac ubijen, a više njih ranjeno. Nemci su u Divcima streljali 6 meštana zbog ukazivanja gostoprimstva partizanima.^[44] Nakon što su se Nemci povukli, izvršena je partizanska istraga kojom je ustanovljeno da je Velisav Petrović odgovoran za obaveštavanje Nemaca. On je uhapšen i sproveden u štab čete gde mu je izrečena presuda streljanjem.^[44]

Streljanje saradnika okupatora iskoristila je Propaganda Nedićeve vlade koja je plasirala laž da je Stevan Borota zaklao Velisava Petrovića testerom.^[44] Potom je u publikaciji "Krvava lista komunističkih zločina", nacistička propaganda uvela u narativ i Jevrejina Josifa Majera kao naredbodavca masakra.^[44]

Opsada Valjeva

Glavni članak: Blokada Valjeva 1941.

Borci valjevskog odreda sa zaplenjenim nemačkim tenkom Somua S35.

Sestre Srpkinje,

Mi u svojoj borbi nećemo stati sve dotle dok vašom pomoći ne osiguramo za vas potpunu jednakost sa muškarcima: da dobijete pravo glasa, te da odlučujete o sudbini države i svojih sinova. Borimo se da svaki radnik i radnica, seljak i domaćica, seljanka za svoj teški rad stekne pravo na penziju. Da se uvede potpuno osiguranje od grada i suše. Da se obezbedi besplatno lečenje i lekovi u svim bolnicama, banjama i oporavilištima. Da se sprovede zaštita majke i dece, da se u varošima i selima podignu dečji domovi, porodilišta i izdržavanje majki sa više od petoro dece. Borba protiv okupatora samo je početak borbe za bolje dane. Pomažite narodnooslobodilačku borbu.^[45]

– Proglas Valjevskog NOP odreda od septembra 1941 god. ženama Valjeva i okoline za pomoć borcima na frontu

Jedna od najvećih operacija Valjevskog partizanskog odreda jeste opsada Valjeva, koja je trajala oko dva meseca. Odmah po oslobođenja Krupnja, Štab Valjevskog partizanskog odreda naredio je blokadu Valjeva. Prve pripreme za ovu operaciju izveli su borci Rađevačkog partizanskog bataljona. Oni su zaposeli sve puteve koji su vodili ka Valjevu, a potom su im se priključile tri čete Kolubarskog i delovi Podgorskog bataljona pa je potpuna blokada Valjeva sprovedena između 15. i 18. septembra 1941. godine. Osim partizana, u blokadi Valjeva učestvovali su i podrinski četnici Draže Mihailovića.^[46]

Skoro svakodnevno su vođene Borbe sa nemačkim jedinicama garnizona u Valjevu, i jedinicama koje su se probijale u pomoć opkoljenom garnizonu. Nemci su skoro svakodnevno pokušavali da sa manjim snagama razbiju opsadu grada, a iz artiljerijskih oružja su tukli svuda gde bi utvrdili da se nalaze partizanski položaji.

18. septembra kod Ribara na putu Valjevo—Loznica, delovi Valjevskog odreda vodili su borbu sa Nemcima koji su pokušali da se iz blokiranog Valjeva probiju putem prema Loznici. Neprijatelj je imao 15 mrtvih i 40 ranjenih, a partizani nisu imali ljudskih gubitaka.^[47] Dana 21. septembra 1941. Nemci su pokušali sa četiri tenka i 400 vojnika da prodru putem ka Užicu, ali su jakom odbranom boraca Kolubarskog bataljona primorani na povlačenje. Istog dana 125. pešadijski puk je nakon petodnevnih borbi sa borcima Posavskog partizanskog odreda uspeo da probije blokadu u uđe u Valjevo, u pomoć okruženim jedinicama.^[48]

Nakon pristizanja pojačanja, Nemci su 25. septembra pokušali proboj blokade ka Loznici sa 1.000 vojnika uz pomoć artiljerije i tenkova, ali nisu uspeli da probiju blokadu.^[49]. Kod Ribara zaustavili ih delovi Valjevskog NOP odreda i naneli im velike gubitke, posle čega se Nemci vratili u Valjevo.^[50] 26. septembra Nemci su opet sa oko 2.000 vojnika, 16 lakih topova, 2 teška topa i 6 tenkova pokušali da prodru pravcima: Valjevo—Loznica, Valjevo—Šabac i Valjevo—Užice, ali su na 5—6 kilometara od Valjeva zaustavljani od delova Valjevskog NOP odreda i bili prinuđeni da se povlače u Valjevo, u blokadu.^[50]

Usled ustaničke opsade Valjeva, Nemci su bili prisiljeni da i avionima dobacuju hranu opkoljenom garnizonu.

Borbe za Šabac

Glavni članak: Operacija Mačva

Braćo Srbi,

Redovi narodnooslobodilačkih partizanskih i vojnočetničkih odreda s dana na dan sve su gušći. U njih svakim danom pristižu nove snage iz redova srpskog naroda. Sve što je pošteno, borbeno i sve ono što više neće da nosi ropski jaram fašizma, pridružuje se našoj narodnoj borbi za slobodu. [...]

Zajednička saradnja vojnočetničkog odreda, koga vode poručnik Martinović i sveštenik Zečević, i valjevskog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda, u kome se pored komunista bore i ostali rodoljubi srpskog naroda, zajednička saradnja cerskog četničkog odreda, koga predstavlja kapetan Račić, sa podrinskim narodnooslobodilačkim partizanskim odredom, donela je slobodu stotinama hiljada srpskog naroda.^[51]

– Zajednički proglas valjevskih partizana i četnika od 20. septembra 1941.

21. septembra 1941. U selu Štitaru kod Šapca, pod rukovodstvom Štaba Podrinskog NOP odreda, održan sastanak sa štabovima bataljona Podrinskog odreda, Podgorskog bataljona Valjevskog odreda, 4. bataljona Posavskog odreda i Cerskog četničkog odreda, na kome je doneta odluka i razrađen plan napada na Šabac. Početak napada je određen za 21 čas istog dana, ali je izvršen u 23 časa.^[16] Partizani navode da zbog izdaje četnika nije uspeo.^[16] Sutradan, 22. 9. jedinice Podrinskog, Valjevskog i Posavskog NOP odreda u 23 časa obnovile napad na Šabac i prodrle do centra grada, odakle su sutradan, protivnapadom svežih snaga nemačke 342. pešadijske divizije, odbačene na polazne položaje.^[16]

30. septembra Podrinski NOP odred i Kolubarski i Rađevski bataljon Valjevskog odreda organizovali su položaj za odbranu na liniji Linolimt — Petkovica — Čokešina — Vidojevica i do 9. oktobra zadržavali prodor nemačke 342 divizije.^[52]

Dolazak Tita i savetovanje u Stolicama

Glavni članak: Savetovanje u Stolicama

18. septembra komandant Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije Josip Broz Tito stigao iz Beograda u selo Robaje kod Valjeva na slobodnu teritoriju i prvi put se susreo sa partizanima — borcima Kolubarskog bataljona Valjevskog NOP odreda.^[47] Nakon dolaska u Krupanj, oko 22. septembra, Tito se u Stolicama susreo sa ostalim članovima Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije, koji su posle njega napustili Beograd. Tu je prvi put video zarobljene nemačke vojnike, koji su ujedno bili i jedini nemački zarobljenici u čitavoj Evropi.

26. i 27. septembra 1941, u Stolicama je održano vojno-političko savetovanje partizanskih vođa, kojem je, između ostalih, prisustvovali i komandant Valjevskog odreda Zdravko Jovanović i zamenik političkog komesara Dragojlo Dudić. Tu su analizirana dotadašnja iskustva, skovani planovi dalje oslobodilačke borbe i donete odluke za učvršćenje i razvoj ustanka.^[38]

Borbe sa nemačkim divizijama i pad Krupnja

Glavni članci: 104. lovačka divizija (Nemačka) i 342. pešadijska divizija (Nemačka)

Jedna desetina 5. čete Valjevskog odreda, oktobar 1941, između Ražana i Poćuće.

Naše partizanske čete Valjevskog odreda bile su na glasu i važile su kao elitne trupe po svojoj borbenosti. Oni nisu izmicali i mi smo zaista sa nekim naročitim optimizmom gledali na uspeh. Znali smo da neprijatelj neće prodreti. To naše verovanje oni su opravdali, jer neprijatelj nije uspeo.^[53]

– Dragojlo Dudić, dnevnički unos od 12. oktobra 1941.

4. oktobra delovi Valjevskog odreda napali su nemački garnizon u Prnjavoru (kod Lajkovca) i izbacili iz stroja oko 70 nemačkih vojnika.^[54] 6. oktobra na liniji Divlje Brdo — Grabovica, kod Carića, delovi Valjevskog NOP odreda naterali oko 2.000 nemačkih vojnika da se vrate u blokirano Valjevo. Nemci su celo pre podne vršili artiljerijsku pripremu a borba je trajala više časova. Valjevski partizani su ubili oko 20 Nemaca, uništili 2 tenka, pobili 100 konja i zaplenili dosta ratnog materijala.^[54] 7. oktobra kod sela Zabrđice delovi Valjevskog odreda u borbi ubili su 60 oko Nemaca.^[54] 13. oktobra delovi Valjevskog odreda odbacili đelove nemačke 342. divizije iz rejona Cigankulje i Mićanavskog brda ka selu Dragincu, naneli im gubitke od 4 mrtva i 19 ranjenih i uništili 1 tenk.^[16]

14. 10. otpočeo je napad ojačanog nemačkog 698. pešadijskog puka prema Krupnju pravcima koje su zatvarali Podrinski NOP odred i delovi Valjevskog odreda. Borbe su vođene do 20 oktobra. 20. oktobra 1941. delovi nemačke 342. pešadijske divizije slomili otpor jedinica Podrinskog i Valjevskog NOP odreda i prodrli u Krupanj, gde su popalili sve zgrade sem onih u krugu fabrike antimona, pobijali zaostale ranjenike, lekare i bolničare i svo civilno stanovništvo koje nije uspelo na vreme da se skloni.^[55] 22. oktobra kod sela Mojkovića delovi nemačke 342. pešadijske divizije su savladali otpor delova Valjevskog odreda.^[55] 24. oktobra pod pritiskom nemačkih snaga delovi Valjevskog odreda napustili su Pecku, u koju su ušli delovi nemačkog 699. pešadijskog puka i uveče se spojili sa nemačkom 704. pešadijskom divizijom u Valjevu. Usput Nemci ubijaju stanovništvo i pale sela.^[55] Borbe oko Valjeva posebno su intenzivirane krajem oktobra, nakon što je nemačka 342. divizija uspela da preko Krupnja 25. oktobra prodre do Valjeva.

Prema Dragojlu Dudiću, četnici su masovno napuštali front, tvrdeći da njih Nemci neće napadati, već samo partizane:

Četnici su se pokazali na svima sektorima krajnje nedisciplinovani i nelojalni saveznici u momentu probijanja naših linija od strane kaznene ekspedicije. Pre ovih događaja bilo je puno izgleda na zajedničku saradnju; bilo je momenta kada su se i borili sa nama zajedno; ali od onog trenutka kad su čuli za probijanje fronta, napustili su položaje i pobegli duboko u pozadinu, dalje nego što smo mi naše ranjenike i komoru sklonili. [...] Svuda kuda su prolazili, širili su paniku i govorili kako će partizani platiti ceh, jer Nemci neće napadati četnike.^[56]

– Zapis Dragojla Dudića od 26. oktobra 1941.

Dudić opisuje brojna valjevska sela koje su Nemci tada spalili i čije su stanovnike pobili. Prema svedočenju meštana, Nemci su u selu Pričeviću objavili da "neće nikome ništa raditi ako koga nađu kod kuće; a ako ne nađu nikoga zapaliće kuću".^[57] Seljaci su poverovali i nisu pobegli, nakon čega su nemački vojnici sutradan streljali 24 seljaka iz ovog i susednog sela. Za dva slučaja meštani kažu da su povađene i oči.^[58]

30. oktobra 1941. delovi Valjevskog i Užičkog partizanskog odreda uspeli da spreče pokušaj delova nemačke 342. pešadijske divizije da se iz Valjeva probiju ka Kosjeriću i Užicu. Tom prilikom su uništena dva tenka i oko 300 nemačkih vojnika izbačeno iz stroja.^[16] Tada je poginuo Dušan Damilović, komesar Trećeg tamnavskog bataljona.^[55]

Četnička izdaja i pad Užica

Glavni članci: Napad četnika na Užičku Republiku, Predaja zarobljenih partizana Nijemcima novembra 1941. i Gušenje ustanka u Srbiji

Četnički vođa Dragoslav Račić, koji je povukao svoje ljude sa opsade Valjeva, kako bi napao partizane u Užicu.

Početkom novembra 1941. dolazi do povlačenja četnika Draže Mihailovića iz blokade Valjeva.^[49] U noći 1/2. novembra, po Mihailovićevom naređenju, Dragoslav Račić je poveo četnički napad na Užičku republiku,^[59] iako je po sporazumu trebalo da učestvuje u odbrani Pecke.^[55] Snage koje je vodio u napad na partizane (oko 1.500 boraca) bile su povučena u tajnosti sa položaja prema Nemcima kod Valjeva i Krupnja.

3. novembra četnici Draže Mihailovića izvršili su iznenadni napad i na partizane u Mionici.^[60] 4. novembra četnici Draže Mihailovića napali borce IV Kolubarske čete Valjevskog odreda u Sitaricama, razoružali četu a kasnije 15 partizana predali Nemcima u Valjevu.^[60] Vojislav Mišić, sin vojvode Živojina Mišića i komandir čete u Kolubarskom bataljonu, je početkom novembra boravio u selu Struganik, gde su ga njegov brat Aleksandar Mišić i Draža Mihailović pozvali i bezuspešno nagovarali da pređe na stranu četnika.^[61] On je tada video kolonu zarobljenih partizana sprovedenih kroz Struganik sa Ravne Gore i upućenih Nemcima.^[61]

Iako mnogi valjevski partizani još uvek ne znaju šta se dešava, njihov komesar Dragojlo Dudić 4. novembra ujutru primećuje da "nešto nije u redu":

Drug Rade izveštava da su četničke jedinice koje su se snabdevale kod nas, negde otputovale u toku noći i niko nije došao po snabdevanje. Nešto nije u redu. Još nemamo izveštaja po pitanju sukoba u Ljuboviji. [...] Jedan oficir iz Cerskog četničkog odreda za vezu s partizanima navratio je u štab na putu u tražnji Račića. Razgovarali smo o najnovijoj situaciji u Ljuboviji i na užičkom drumu. Ne znamo između koga je došlo do sukoba. Ovaj četnički oficir osuđuje svaki pokušaj stvaranja razdora između partizana i četnika. Nahranili smo mu konja, dali ručak i dva pratioca.

Komandir 4. čete u samo veče izveštava da mu se komandant izgubio sa položaja u nepoznatom pravcu i da je kurir, koga je ovaj poslao, nije našao na položaju. „Izgleda da se i g. Račić izgubio u vidu lastinog repa“, kaže komandir naše partizanske čete, koji je bio pridodat na položaju kod kapetana Račića.^[62]

– Dragojlo Dudić, dnevnički unos od 4. novembra 1941.

Ubrzo, valjevski partizani su od Vrhovnog štaba saznali za veliki napad četnika na Užičku Republiku:

Pre nekoliko noći došlo je do borbe sa oko 500 četnika iz odreda Draže Mihailovića. Razbijeni su i oko 140 zarobljeno. Naši su likvidirali četnike u Požezi. U toj borbi su naši partizani imali strahovite žrtve. Poginuo je komandant bataljona drug Kapelan, dva komandira četa i mnogo partizana. [...] Dogodilo se to da umesto borbe protiv fašističkih razbojnika vodimo borbu sa braćom; umesto da prolivamo neprijateljsku krv, mi se međusobno krvimo. Umesto da ljudi Draže Mihailovića presreću neprijateljske kamione i otimaju, oni presreću naše kamione i otimaju ono što je srpski narod odvajao od svojih usta i davao za narodnu borbu; umesto da presreću Nemce i Nemce ubijaju, oni presreću naše ljude i ubijaju iz zasede.^[63]

– Dragojlo Dudić, dnevnički unos od 5. novembra 1941.

6. novembra četnici Draže Mihailovića uhvatili su u Klincima na prevaru Boška Jovanovića, političkog komesara III čete Kolubarskog bataljona Valjevskog odreda i ubili ga istog dana.^[60] 9. novembra Mihailovićevi četnici streljali su u Žabarima komandira IV čete Kolubarskog bataljona Dobrivoja Spasojevića i još 3 borca iste čete.^[60] 9. novembra u Ljuboviji četnici su razoružali VI četu Rađevskog bataljona Valjevskog odreda - komesar čete Živorad Jeremić Modelar uspeo je da pobegne, a zarobljen je komandir Petar Vragolić, učitelj.^[60] 10. novembra kod sela Uzovnice četnici Draže Mihailovića napali II četu Rađevskog bataljona Valjevskog odreda i zarobili nekoliko partizana.^[60] U pokušaju bega politički komesar Sava Vujanović Žuća sa vezanim rukama skočio je u Drinu, ali je ubijen.^[60] 11. novembra na sastanku u Divcima pukovnik Mihailović je ponudio saradnju Nemcima, ali je odbijen. 12. novembra partizani Valjevskog odreda opkolili su štab Draže Mihailovića na Ravnoj Gori.^[64] Sredinom novembra azbukovački četnici sastali su se sa Nemcima u Amajiću i predali 26 partizana, među kojima i Petra Vragolića, komandira VI Rađevske čete Valjevskog odreda.^[64]

Uprkos četničko-partizanskom sukobu, blokada Valjeva je i dalje trajala. 12. novembra delovi 704. i 342. nemačke divizije pokušali su jačim snagama da prodru iz Valjeva u Užice, ali su na brdu Kamenitovac zaustavljeni od snaga Valjevskog partizanskog odreda i uz gubitke primorani da se vrate u Valjevo.^[64] 19. novembra delovi Valjevskog i Užičkog partizanskog odreda kod Kamenitovca odbili su 342. nemačku diviziju koja je pokušala da se probije u Užice. Neprijatelj je imao 250 mrtvih.^[65] Tek krajem novembra 1941. Nemci su uspeli da potisnu oslabljene snage Valjevskog odreda i razbiju obruč. Nemačka 342. divizija je 25. novembra jakim snagama krenula putem Valjevo—Kosjerić, gde se kod Bukova sukobila sa pet četa Kolubarskog odreda koje su uspele da je privremeno zaustave. Uz podršku avijacije i tenkova, 27. novembra nemačke snage su uspele da slome otpor delova Valjevskog, Drugog šumadijskog i Užičkog partizanskog odreda. Istovremeno, drugi deo nemačke 342. divizije takođe je jakim snagama uspeo da savlada delove Valjevskog, Užičkog i Posavskog partizanskog odreda i zauzme Ljuboviju.^[66] Centar slobodne teritorije, Užice, je palo 29. novembra 1941. godine.

29. novembra na Zlatiboru, u partizanskoj bolnici, pred dolazak nemačkih tenkova, izvršio je samoubistvo ranjeni Čedomir Milosavljević, politički komesar Rađevskog bataljona Valjevskog odreda, da ne bi pao živ u ruke neprijatelja. Istog dana u Šapcu je streljan Petar Vragolić, učitelj, komandir VI čete Rađevskog bataljona Valjevskog odreda.^[65]

Zimske borbe u Srbiji 1941/1942

Borbe u decembru 1941

Glavni članci: Povlačenje partizana u Sandžak 1941. i Legalizacija četnika u Srbiji

Treba razviti partizansku djelatnost u čitavoj Srbiji. Reorganizovane partizanske jedinice treba vratiti na njihovo područje. Treba čistiti teren od okupatora, Nedićevih i raznih četničkih bandi. Pri tome treba izbjegavati frontalnu borbu i pridržavati se partizanskog načina ratovanja. Partizanske jedinice treba da budu male čete od oko 50 boraca, lako pokretljive, i neka drže inicijativu u svojim rukama, tj. neka napadaju neprijatelja na najosjetljivijim mjestima, uništavajući njegovu živu snagu i otimajući mu oružje i materijal.^[67]

– Tito u pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju, 14. decembra 1941.

Učitelj Sava Milatović, sa sinom Zoranom, pri povlačenju ispred neprijateljskih snaga u Gunjcima, 14. decembra 1941.

1. decembra 1941, posle prodora Nemaca i sloma Užičke republike, slobodna teritorija Valjevskog partizanskog odreda prostirala se od Užičkog puta do Krupnja kao i na delovima Kolubare, Podgorine, Rađevine i Azbukovice.^[68] Snage Podrinskog i Valjevskog partizanskog odreda su se našle odsečene od Vrhovnog štaba i glavnine partizanskih snaga, koje su se povukle u Sandžak. U toku decembra 1941. godine, u zapadnoj Srbiji nalazilo preko 1.000 prekaljenih partizanskih boraca, koji su bili opkoljeni od Nemaca na planinskom području Medvednik-Povlen-Maljen-Suvobor. Najjači od preostalih odreda bio je Valjevski, koji je nakon demoralizacije i dezerterstva u decembru brojao oko 500 partizana, čiji je moral tih dana bio visok.^[69] Prema planu Vrhovnog štaba, ovi odredi su trebali da ostanu na ovim terenima do proleća, kada bi se ponovo rasplamsao ustanak. Početkom decembra 1941. okuplja se Okružni komitet KP Valjeva i donosi sledeće zaključke: ^[69]

1. Okupator je uspeo da prodre na oslobođenu teritoriju i time nam naneo veliku štetu.
2. Ali okupator nije uspeo da uništi živu snagu naših odreda, pa prema tome ne može biti govora o ugušenju našeg ustanka.
3. Borba se nastavlja, ali treba preći od frontalnog na gerilski način borbe i da se po mogućstvu odredi vrate na svoje terene.
4. Treba učvrstiti, ojačati i povećati naše odrede.

Početkom decembra ostaci 4. bataljona Posavo-tamnavskog NOP odreda, prispelog iz užičkog kraja, ušli su u sastav Tamnavskog bataljona Valjevskog odreda. Tamnavski bataljon podeljen je u četiri čete jačine 40 do 50 boraca. Štab su činili komandant Dobrosav Simić i politički komesar Mile Vasojević. Već 4. decembra 1941. godine u selu Dragodolu kod Osečine održano je savetovanje rukovodilaca partizanskih odreda koji su ostali u zapadnoj Srbiji (Valjevskog i Mačvanskog odreda i Tamnavskog bataljona) sa instruktorima Pokrajinskog komiteta KPJ za Valjevo i Šabac Milošem Minićem i Miletom Ivkovićem, na kome su uglavnom usvojeni zaključci OK-a Valjevo.^[69] Tada je odlučeno da preostale jedinice nastave sa gerilskim ratovanjem.

Istovremeno, okupatorske snage otpočele su sa napadima na partizane zapadne Srbije. U ovome su imali znatnu podršku srpske žandarmerije i legalnih četnika — Tamnavskog odreda vojvode Budimira Bosiljčića, Kolubarskog odreda vojvode Jovana Škave i Valjevskog četničkog odreda vojvode Milorada Radića Pinde.^[70]

Jedinice Kolubarskog bataljona tokom neprijateljske ofanzive bile su na Kaluđerskim barama na Tari. Do 9. decembra u selu Leskovicama prikupio se Kolubarski bataljon. Narednih dana bataljon se odmarao, lečio ranjene i promrzle, vodio manje borbe, razgoneći četnike i nedićevce, odbijao četničke napade sa pravca Debelog Brda, držao zasede na putu Valjevo—Užice i Valjevo—Pričević—Stave radi obezbeđenja slobodne teritorije. Tu je izvršena reorganizacija bataljona, čije je brojno stanje bilo smanjeno gubicima u borbama tokom decembra, kao i pojavama dezerterstva, usled demoralisanosti. Za komandanta je određen Miša Dudić umesto Žikiće Jovanovića—Španca koji je postavljen za političkog komesara (dotadašnji komesar Steva Marković Singer se povukao ka Sandžaku). Zamenik komandanta bio je Dragan Tatović, a zamenik političkog komesara Andra Savčić.^[71] Kolubarski bataljon je tada imao pet četa sa oko 400 boraca, patrolirao je na terenu pojedinih sela i kontrolisao put Valjevo—Užice, uz nekoliko manjih sukoba sa neprijateljem.^[72] 9. ili 10. decembra delovi Podrinskog odreda i Rađevskog bataljona Valjevskog odreda napali su Stolice. Komandir Podrinske čete Vuk Cvijanović braneći odstupnicu ostao je bez municije, bio ranjen i ubio se.^[71]

Sredinom decembra u zapadnoj Srbiji dejstvovala je tzv. valjevska partizanska grupacija, koja je brojala oko 1300 do 1450 boraca.^[73] Nju su sačinjavali:

• Valjevski NOP odred (bataljoni: Rađevski sa 4 čete, Podgorski sa 2 čete i Kolubarski sa 5 četa) sa ukupno 500—600 boraca;
• Podrinski NOP odred sa 2 bataljona (Pocerski i Mačvanski) odnosno 6 četa sa nešto preko 300 boraca;
• Račanski bataljon Užičkog NOP odreda jačine oko 150 boraca u 2 čete (raspušten polovinom decembra);
• Tamnavski bataljon (Treći bataljon Posavotamnavskog NOP odreda) imao je 160—170 boraca. Nalazio se do kraja novembra u sastavu Valjevskog NOP odreda.
• Od polovine decembra u sastavu Valjevske partizanske grupacije delovala je i 2. četa 2. Šumadijskog NOP odreda jačine oko 50 boraca.

Vrhovni štab je nakon povlačenja u Sandžak poslao grupu rukovodilaca nazad u Srbiju da se povežu sa partizanima koji su ostali na terenu. Među prvima se vratio Radivoje Jovanović Bradonja, koji je uspostavio vezu sa Kolubarskim bataljonom, a nakon njega i grupa koju predvodi Mirko Tomić Seljak, član Glavnog štaba Srbije. Tomić je po dolasku u Štab Valjevskog odreda sazvao novo savetovanje 14. decembra u Dragodolu, u približno istom sastavu, na istom mestu, i sa skoro istim zaključcima, pa je nekima izgledalao da on "omalovažava rad druga Minića".^[74] Naredba Vrhovnog štaba je glasila da se sve partizanske jedinice upute na svoje teritorije i nastave sa delovanjem u pozadini okupatora.^[75][76] Uskoro su svi krenuli na svoje teritorije.

Rađevski bataljon krenuo je u Rađevinu. 19. decembra ujutru u selu Brezovicama četnici i Nemci opkolili su deo Rađevskog bataljona. U kratkotrajnoj ali oštroj borbi ubijeno 22 a ranjeno 13 Nemaca, od čega 3 oficira, a zaplenjeno 2 puškomitraljeza i 1 mali minobacač.^[77] Bataljon imao manje gubitke. Uveče štab bataljona doneo odluku da se vrati na slobodnu teritoriju.^[77]

Podrinski partizanski odred je krenuo u Pocerinu i Mačvu. Između 22. i 31. decembra u teškim borbama prilikom proboja ka Mačvi, uništen je ceo Podrinski NOP odred (sem 3. čete 2. bataljona i 3. lozničke čete 1. bataljona) i izgubljen skoro sav rukovodeći kadar Podrinja.^[78]

U pokušaju proboja na svoju teritoriju stradao je i Račanski bataljon Užičkog odreda, koji je krenuo na teritoriju račanskog sreza.

Tamnavski bataljon je krenuo u Podgorinu i Tamnavu.^[72] 24. decembra 4. četa Tamnavskog bataljona uz stalne borbe probila se do sela Novaka i Kožuara. Usled teških borbi s četnicima i dezertiranja boraca iz tih krajeva, četa je prestala da postoji. Od čete je ostao samo komandni sastav (4 druga), koji su se vratili u sastav bataljona, u kojem je sada preostalo oko 130 boraca, ne računajući bolesne i ranjene.^[78] 24. decembra četnici Koste Pećanca zarobili su Stjepana Filipovića, komandanta Tamnavsko-kolubarskoga bataljona Valjevskoga NOP odreda.^[22] 26. decembra u školi sela Tulara Tamnavski bataljon su napali 6. odred SDK i Posavski i Tamnavski četnički odred, ali su ih partizani odbili. U toku borbe ranjen komandant Dobrosav Simić. U toku noći bataljon se povukao iz Tulara u pravcu sela Jazovika težeći ka slobodnoj teritoriji. 27. decembra u selu Jazoviku nedićevci i četnici pokušali da opkole Tamnavski bataljon. Bataljon se pod borbom izvukao pošto je prethodno ostavio ranjenog komandanta Dobrosava Simića u selu.^[78] 29. decembra, posle osmodnevnog proboja u Tamnavu, tokom čega je prevalio oko 120 kilometara, Tamnavski bataljon se vraća na slobodnu teritoriju u rejon sela Poljuta — Sovac. Bataljon izvršio zadatak i pokazao narodu da partizani i dalje potoje, ali po cenu teških gubitaka - izgubio je celu jednu četu, a druga je jako smanjena usled dezertiranja.^[78] Bataljon se vratio bez komandanta, znatno oslabljen.

Na slobodnoj teritoriji, u selima oko Pecke, Dragodola i Skadra, valjevski partizani organizovali su svečani doček Nove 1942. godine, kojoj su prisustvovali i ostaci Mačvanskog partizanskog odreda preformirani u Mačvansku četu.

Borbe u januaru 1942

Glavni članak: Suvoborski partizanski odred

Kolubarski bataljon u okolini sela Ba, januar 1942.

Kolubarski bataljon u maršu, između Leskovice i Mravinjaca, januara 1942. Na čelu Dragan Tatović.

Dani januara postajali su sve teži. U borbama sa neprijateljem iscrpljivala se municija. Naši odredi su se držali padina Medvednika, Maljena i Povlena zadržavši frontalni način borbe. Na periferiji te teritorije gomilale su se četničke, nedićevske i ljotićevske bande. Borbe su trajale svakodnevno. Broj ranjenika kao i naših gubitaka, te promrzlih partizana povećavao se iz dana u dan.^[69]

– Izveštaj instruktora Okružnog komiteta KPJ za Valjevo od 20. maja 1942. Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju

Početkom januara, svi bataljoni su upućeni na teren valjevskog okruga da obilaze partijska i partizanska uporišta. Kolubarski bataljon krenuo je iz sela Leskovice pravcem Bačevci—Prijezdić—Mratišić—Bukovac. 12. januara 1942. partizani su se sukobili sa četnicima kod sela Ba i Planinice i naneli im gubitke 2 mrtva.^[16] 13. januara 1942. godine Kolubarski bataljon je prenoćio u selu Slavkovici, gde je održao konferenciju sa meštanima. U toku noći bataljon je napadnut od jačih neprijateljskih snaga iz sela Kadine Luke i pod borbom se povukao. Slavkovica je inače bila krajnja tačka do koje je bataljon trebalo da prodre.^[79]

15. januara partizani Rađevskog i Podgorskog bataljona Valjevskog odreda, nakon gaženja reke Jadra promrzli u dubokom snegu, stigli su u sela Belotić i Bastav gde su vodili borbu sa četnicima. Samo iz druge čete Podgorskog bataljona u partizanskoj bolnici ostalo je 10 boraca usled promrzavanja.^[79] Nakon što se sa četom vratio u Rađevinu, Žića Marković je pred narodom rušio okupatorsku propagandu „o uništenju partizana“. Izbegavajući borbe sa jačim neprijateljem, sa svojom četom je rušio telefonske bandere i vršio diverzije. Na putu Zavlaka—Valjevo, napao je nemačku patrolu. Tada je uništeno jedno nemačko vozilo i zaplenjeno šest mina, koje su kasnije postavljene na putu i na koje su naišle jedinice Ruskog zaštitinog korpusa. Tom prilikom je poginulo više belogardejaca.

Sredinom januara 1942. godine, Kosmajski NOP odred i delovi Užičkog i Prvog šumadijskog NOP odreda probili se natrag iz Sandžaka do zapadne Srbije.^[79] 18. januara u selu Vujinovača Kosmajski odred je ušao u sastav valjevske partizanske grupacije. Sa odredom stigli i rukovodioci Vlada Aksentijević, Miladin Petrović, Velja Jeremić i Budimir Davidović. Aksentijević je saopštio Andriji Mazinjaninu da i on, po direktivi, treba da krene sa ovom grupom u Tamnavu s ciljem da oforme Okružni komitet KPJ za srezove posavski, tamnavski, beogradski i posavo-tamnavski.^[80]

Nakon obilaska kolubarskih sela, 18.^[79] ili 19. januara^[81] Kolubarski bataljon se vratio u Leskovicu, iz sela Zaruba odakle je gonjen od Nemaca i četnika.^[79] Istog dana, četnici su u Mravinjacima izvršili napad na Mačvansku četu, pa su kolubarske čete poslate u pomoć, kako bi zaustavile četnički napad. Sutradan, 20. januara 1942, izvršen je glavni okupatorski napad na partizane, koji je odbijen, pa su se Nemci povukli ka Valjevu, a u borbi je stradao i komandant ove operacije.^[81] U drugoj polovini januara 1942., od Kolubarskog bataljona Valjevskog odreda i 2. čete Užičkog odreda formiran je Suvoborski partizanski odred sa oko 250 boraca. Komandi sastav odreda ostao je isti kao komandni sastav bataljona — komandant Miloš Dudić i politički komesar Žikica Jovanović Španac.^[82]

U drugoj polovini januara okupator koncentriše oko 2500–3000 vojnika, uglavnog lokalnih saradnika, da opkoli srpske partizane sa četiri strane. Iako sa malo municije, partizanski odredi odolevaju tokom deset dana neprestanih borbi i nanose neprijateljima gubitke.^[69] 20. januara u selu Sušice jake osovinske snage napale su od Valjeva preko Lelića na Kosmajski NOP odred i jednu četu Kolubarskog bataljona Valjevskog odreda. U protivnapadu neprijatelj je nateran u povlačenje ka Valjevu.^[80] Od 20. do 24. januara 3. četa Tamnavskog bataljona na prostoru Sušice i Leskovice borila se sa četnicima i nedićevcima Valjevske i Rudničke „grupe odreda“. U okviru ovih borbi jedan vod 3. čete učestvovao u zasedi kod sela Ribara i odbacio Nemce u pravcu Valjeva.^[80] 21. januara u zoru, po odluci komande Grupe odreda, Kolubarski bataljon u sadejstvu orašačke čete odbacio je iz Mravinjaca crnogorski (kosjerički) četnički odred, nanoseći im gubitke 25 mrtvih. Međutim, ciča zima u toku noći prepolovila je orašačku četu, a u Kolubarskom bataljonu bilo je 15 promrzlih.^[80] Istovremeno sa Tisovika je napalo oko 300 četnika ali su i oni odbijeni.^[80]

22. januara u rejonu sela Lelić, Stubo, Sušice i Leskovice dve čete Kolubarskog bataljona, Kosmajski NOP odred, Mačvanska četa i Tamnavski NOP bataljon su ceo dan vodili borbu sa 7 četničko-nedićevskim odredom, koji su podržavani od Nemaca. U snažnom protivnapadu okupatorske snage su odbačene. Neprijatelj je imao 15 mrtvih, 40—50 ranjenih i preko 100 promrzlih. U borbama je poginuo nemački major, komandant 342. pešadijske divizije.^[83] U borbi protiv nemačkih vojnika, nedićevaca i četnika u Sušici poginuo je politički komesar partizanskog bataljona Tamnavskog NOP odreda Rajko Mihajlović, narodni heroj.^[84] Poslednje reči su mu bile: "Srpski izdajnici, idite i kažite Nemcima da nas ima još živih!"^[85] Osovinske snage su na 300 saonica odvukle svoje ranjene, promrzle i mrtve.^[83] Prema Čitakoviću, "preko 40 sanki odvuklo je u Valjevo njihove poginule i ranjene".^[86]

24. januara delovi 10. odreda SDK, Požeški, Crnogorski (kosjerički) Račanski i drugi četnički odredi napali od Pašine Ravni na Kolubarski bataljon koji je, zajedno sa orašačkom četom, nekoliko dana vodio upornu borbu za selo Mravinjce. Bilo dosta poginulih, ranjenih i promrzlih na obe strane.^[83]

27. januara izvršen je jači nemački napad, u sadejstvu sa nedićevcima i četnicima, kod Sušice. Ovaj napad odbijen je i neprijatelju su naneti gubici.^[87]

29. januara u Sušicama održano je savetovanje vojnih i političkih rukovodilaca Valjevskog partizanskog odreda, u prisustvu Mirka Tomića, člana Glavnog štaba Srbije. Razmatrana je situacija u kojoj se nalazio Valjevski odred, a usled koncentracije jakih neprijateljskih snaga usmerenih na preostalu slobodnu teritoriju, kao i prinude da se primi frontalni način borbe, odlučeno je da se slobodna teritorija napusti i da se pređe na gerilsko ratovanje, kao i da se zbog nedostatka municije izbegavaju sukobi sa jačim neprijateljskim snagama. Potom je održano savetovanje sa predstavnicima šumadijskih i kosmajskih četa, koje su dospele do slobodne teritorije Valjevskog odreda. Na ovom savetovanju rešeno je da se formira Komanda grupe odreda zapadne Srbije. Komandu Grupe odreda činili su — komandant Radivoje Jovanović Bradonja, politički komesar Mile Milatović i član Štaba Žikica Jovanović Španac. Žikicu je na mestu političkog komesara Suvoborskog odreda zamenio Andra Savčić.^[88][89]

Tada je ukupna snaga svih odreda zapadne Srbije bila sledeća: ^[69][90]

• Valjevski partizanski odred — 200-250 boraca
• Suvoborski partizanski odred (bivši Kolubarski bataljon Valjevskog odreda) — 220—230 boraca
• Posavsko-tamnavski partizanski odred — oko 150 boraca
• Kosmajski partizanski odred — 100 boraca
• 2. četa Šumadijskog odreda — 50 boraca
• Mačvanska četa — 50 boraca

Što je ukupno iznosilo oko 830 boraca.^[90] Grupna komanda dala je direktivu da se izbegavaju borbe zbog nedostatka municije i tako dobije u vremenu dok grane proleće.

Borbe u februaru 1942

Glavni članak: Suvoborski partizanski odred

Ostaci valjevskih partizana u pokretu prema Povlenu, februar 1942.

Klanje ovce dobivene od seljaka iz Leskovice posle probijanja neprijateljskog obruča, februar 1942.

Više nismo mislili ko je ispred nas: belogardejci, četnici, nedićevci. Nemci noću nisu imali potrebe da izlaze na visove, zamenjivali su ih četnici. [...] Gotovo da smo se kretali u krugu. Sa svih strana, kuda god krenemo, neprijateljska kolona.^[2]

– Ratko Martinović

Članovi štaba Grupe partizanskih odreda na vrhu Rior na Maljenu, februara 1942.

U noći 1. februara partizani zapadne Srbije su bili prinuđeni da se povuku sa poslednje slobodne teritorije oko Poćute, koju su dotad držali.^[69] Odredi su upućeni prema terenima koji su im bili određeni za dejstva — Valjevski odred na teren Rađevine i Podgorine, Suvoborski i Kosmajski odred u prostor Kolubare, a Posavotamnavski odred u Tamnavu — ali opkoljeni jakim osovinskim snagama, nisu uspeli proboj i morali su nazad. Od početka februara su se svaki dan ređali novi napadi.^[69] Neprijatelj je imao dobru obaveštajnu službu koja ga je izveštavala o kretanju partizana.^[69]

3. februara na Kraljevom Brdu Valjevski i Posavotamnavski NOP odred odbacili su oko 1.200 osovinskih vojnika, kojima su naneti gubici oko 50-60 mrtvih i ranjenih.^[91] I partizani su imali dosta gubitaka. Samo Podgorski bataljon Valjevskog NOP odreda imao je oko 10 mrtvih, među njima i komandant bataljona Vojin Sofronijević.^[91]

Uvidevši da ne mogu opstati u valjevskom kraju, partizani su razmišljali o prelasku u Bosnu ka glavnini NOVJ ili odlasku u Toplicu kod partizana južne Srbije. U selu Krčmaru je 7. februara održano novo vojno-političko savetovanje pod rukovodstvom druga Seljaka, na kome je rešeno da polovina snaga krene ka Toplici po municiju, koje je tamo navodno obilno ima.^[69] Računalo se da u rejonu Čačka i Užica ima odreda da se na njih osloni, ali sve su to bile gole pretpostavke.^[69] Odlučeno da se proboj iz obruča izvrši zajedničkom operacijom svih snaga, a da se potom razdvoje u dve kolone.^[88]

Kolona Suvoborskog odreda, sa tri čete Kosmajskog odreda, kod sela Robaje sukobila se sa četnicima i Nemcima, ali je uspela da se probije do Krčmara i odatle dođe do Ravne gore, vodeći stalne borbe sa četnicima. No, nakon proboja na teren severno od Užica i Čačka nisu našli partizane Užičkog i Čačanskog odreda, jer su već bili uništeni. Pošto nije bilo ni prihvata ni oružja ni municije, pokazalo se da je nemoguće prebacivanje u Toplicu, kako je predviđala Komanda grupe odreda.^[92] Pritom, jake nemačke snage, uz pomoć četnika i ljotićevaca, zaposele su komunikacije između Čačka i Užica, pa je Štab grupe odreda naredio odredima povratak preko Zapadne Morave na raniji teren u valjevskom kraju, s tim što će se koncentrisati na padinama Maljena.

Istovremeno, 11. februara 1942. započela je velika osovinska ofanziva na valjevske partizane. 11. februara po podne Valjevski i Posavotamnavski NOP odred vodili su borbu sa vladinim četnicima kod Igrišta. Izbijajući na reon sela Ravne Gore i Platanice ovi odredi su izbegli opkoljavanje.^[93]

14. februara oko Velikog Maljena bile su prikupljene snage sva četiri odreda Valjevske partizanske grupacije, jačine nešto više od 800 boraca.^[93] Na Maljenu je 13. februara^[69] ili 14. i 15. februara^[93] održano poslednje zajedničko savetovanje komande grupe odreda sa štabovima svih odreda, dok su odredi vodili teške borbe. Pošto su jedinice oskudevale u oružju, municiji, hrani, bile iscrpljene i desetkovane, vodeći svakodnevne borbe pod najtežim vremenskim prilikama, odlučeno je da se odredi razdvoje i vrate na svoje terene: ^[69]

• Valjevski odred ide u Rađevinu;
• Suvoborski odred ostaje na Suvoboru sa komandom Grupe odreda;
• Kosmajski odred ide na Kosmaj;
• Posavotamnavski odred ide u Posavinu i Tamnavu;

Posavotamnavski i Kosmajski odred je trebalo zajedno da se probiju ka Kosmaju.^[94] Kosmajci su tvrdili da će na Kosmaju lakše doći do municije.^[69] 15. februara Kosmajski i Posavotamnavski NOP odred sa Velikog Maljena ujutru kreću ka Rudniku i Kosmaju. Uveče, Valjevski odred je na Divčibarima vodio borbu sa četnicima, u kojoj je poginuo jedini lekar odreda dr Dimitrije Pitović.^[95] Tokom borbe na Divčibarama gorskom gardom četnika je komandovao Zvonko Vučković.^[2]

16. februara 1942. kod valjevskih sela Breježđa, Krčmara, Bačevaca i Leskovice, završene su petodnevne borbe delova, nemačke 714. divizije, Ljotićevih dobrovoljaca i legalizovanih četnika protiv Valjevskog i Suvoborskog partizanskog odreda, u kojima su partizani imali 72 mrtva i veći broj ranjenih boraca.^[16]

Svaki odred pošao je kuda mu je određeno. Usled veoma nepovoljnih okolnosti, plan o povratku partizanskih jedinica na svoje terene nije uspeo. Partizani su bili iznureni dugim marševima po strašnim mrazevima, slabo odeveni i obuveni, demoralisani zbog stalnog izbegavanja borbi i nesigurni u svoju snagu zbog nedostatka municije. Naspram njih, legalizovani četnici dovučeni iz cele Srbije (od Užica, Kosjerića, Požege, Arilja, G. Milanovca, Valjeva, Ljiga, Belanovice, Mionice, Tamnave/Uba, Obrenovca, Lazarevca, Pocerine, Mačve, Rađevine, Azbukovice, Šumadije, Bajine Bašte), opremljeni i naoružani od Nemaca, povezani sa nekoliko nedićevskih i ljotićevskih odreda i četa, gonili su ih u stopu.^[69]

19. februara na Bukovima su se od Valjevskog NOP odreda odvojili ilegalci Ljubomir Petrović Minge, Sreja Čitaković i Milica Pavlović i otišli na teren, prema odluci OK KPJ od 18. februara.^[95]

Krajem februara 1942. godine Posavotamnavski i Kosmajski odred su na putu za Kosmaj i Tamnavu potpuno uništeni u borbama sa nemačko-četničkim snagama, dok je samo jedna grupa od 20 boraca uspela da se vrati nazad i priključi Suvoborskom odredu.^[96] Valjevski odred, kome je bila priključena Mačvanska četa, je pod stalnim borbama uspeo da stigne u Rađevinu, ali se tu nije mogao održati.

Išli smo kroz selo koje je celo izašlo da nas dočeka. Narod je iznosio šta je imao. Pogače, hlebove, čanke sa mrsom, proju, slaninu. Tako šta nismo doživeli od prvih dana ustanka. Nazivali su nas "naša vojska". Sve to usred četničkog i nedićevskog terora. Sve je bilo kao vizija, kao predigra i predosećanje našeg kraja.^[2]

– Ratko Martinović

Prelazak Valjevskog odreda u Bosnu

Glavni članak: Borbe za Istočnu Bosnu 1942.

Nadali smo se da ćemo dočekati proleće i ne samo ojačati partizanske jedinice već i formirati odred četnika koji će se boriti protiv Nemaca. Ali sve je bilo drugačije.^[2]

– Ratko Martinović

1. marta 1942. godine Valjevski partizanski odred probio se iz rejona Gola Glava i Družeti, prešao put Valjevo—Šabac i stigao do sela Raduša i Pambukovica u Tamnavi. U okolini Raduše i Stave, valjevski partizani su vodili borbe sa četnicima za Debelo Brdo. Tu su bili opkoljeni "sa pet strana".^[2] Bili su tu i četnici Račićevog odreda pod komandom Jeremića, koga su već jedanput razoružali i pustili.^[2] U borbama je poginuo komandant 2. podgorske čete Rade Milovanović.^[97] Nekoliko četnika su zarobili, ali su morali napred pre nego što se neprijateljske kolone sastanu.^[2] Napuštajući sela išli su polako, "da ovi divni ljudi u Raduši i dalje u Pambukovici ne primete da se izvlačimo", govoreći da će se vratiti.^[2] Prema Martinoviću, u koloni Valjevskog odreda (sa delovima Mačvanskog) tada je bilo "oko tri stotine".^[2] Nešto kasnije toga dana došlo je do kobne borbe kod Slatine, kada su partizani na mostu preko reke Ub upali u nemačku zasedu. Prema opisu Martinovića, "na naš bok je otvorena vatra, kakvu još nisam doživeo, to su bili beskonačni rafali."^[2] Mnogi su počeli bežati. U borbi je nestalo (poginulo i ranjeno) oko 50^[98] ili 60^[2] partizana. Odred se pred veče prikupio u rejonu sela Jošava ili u nekom od zapadnih zaselaka Brankovini.^[2] Preostali partizani su rešili da trče do mesta prelaza druma Valjevo—Loznica, udaljenog petnaestak kilometara, da bi izbegli da ih Nemci presretnu.^[2] Neki borci iz ovog kraja, ne izdržavši, jednostavno su nestali iz kolone. Odvojila se i jedna grupa Mačvana i pre prelaska druma otišla prema Mačvi.^[2] To veče, odred je spao na 120 boraca.^[98] Martinović navodi da ih je 2. marta ostalo oko dve stotine.^[2]

Potisnut od nadmoćnih snaga okupatora, Valjevski odred je prešao put Valjevo—Šabac i prebacio se u Pocerinu.^[69] Već danima odred nije imao vezu sa Komandom Grupe odreda. Suočeni sa sve izvesnijim uništenjem, rukovodioci odreda 3. marta u Brezovici donose odluku da Odred preko Drine prebace u Bosnu.^[2]

Bosa Cvetić koje je u vreme krize odreda rekla: "Drugovi, ja nisam pošla da se skrivam, ni u hajduke, već u partizane".^[2]

Između dve vodenice, na obali brezovičkog potoka, pred kućom u kojoj je bio štab, okupili su se svi rukovodioci, komandanti, komandiri i komesari. [...] Dok smo mi konferisali "pod kruškom", pred našim očima se odigravala prava drama. Gledali smo naše borce, drugove, iz najtežih dana, kako se ljube, rastaju, odlaze. Neki ostavljaju puške, neki ih lome, a neki odnose sa sobom. [...] Neki su predlagali da se rasturimo po trojkama i pojedinačno te da se krijemo kod simpatizera i rodbine, ali bilo je mnogo drugova koji nemaju nikoga gde bi se sakrili. Sve je više preovlađivalo mišljenje da treba ići u Bosnu. Znali smo da su tamo naše snage sa Vrhovnim štabom.

Bosa Cvetić je skromno i pametno rekla: "Drugovi, ja nisam pošla da se skrivam, ni u hajduke, već u partizane."^[2]

Još tokom savetovanja, mnogi borci su odlazili kućama. Pred veče, kad je savetovanje završeno, ostalo je manje od 100 boraca, a od odreda je postala četa.^[2] U noći 5/6. marta 1942. godine kod sela Bačevac grupa preostalih boraca i rukovodilaca Valjevskog i Podrinskog odreda (80-ak^[2], 74^[99] ili 76^[97]), prebacuje se čamcima preko Drine u Istočnu Bosnu.^[97]

Prvi čamac je prevezao čika Deva. Otisnuo se sa trojicom partizana, da bi se kroz koji trenutak izgubio u mraku. Učinilo nam se kao da ih je reka progutala. Vreme je prolazilo, a čika Deve nema. Komandir Zdravko i ja gledali smo na sat i kada se čika Deva pojavio, počeli smo računati koliko nam vremena treba da svi pređemo. Do zore bi ovom brzinom prešla trećina čete...^[2]

Nakon što su nabavili još jedan čamac, čitavu noć su prelazili sa dva čamca. Nakon prelaska Drine za komandira čete je određen sveštenik Vlada Zečević, radi lakšeg prolaska preko terena bosanskih četnika, majora Dangića i njegovih žandarma.^[2] Na osnovu pisma popa Vlade Zečevića, četnički starešina Dragoslav Račić je dao partizanskom kuriru propusnicu za prolaz od Srebrenice prema Han Pijesku, i rekao da bi još uvijek mogla da se izbegne bratoubilačka borba između njih.^[100] Među onima koji su prešli Drinu bili su i komandant odreda Zdravko Jovanović i politički komesar Milosav Milosavljević, pop Vlada Zečević, Ratko Martinović, Milorad Mića Stanojlović i drugi, dok je Živan Marković Žića poginuo u borbi sa četnicima, uoči prelaska.^[24]

11. marta ujutru između sela Šumrije i Mislava u Bosni Valjevski partizanski odred se susreo sa 3. (šumadijskim) bataljonom 2. proleterske brigade.^[97]

Juče, 12 o. m., došao je ovamo jedan drug partizan iz Valjevskog odreda. On nas je obavestio da je Valjevski odred, koji je brojao oko 300 boraca, raspušten, da je 70-ak drugova — među njima Zdravko, Milosav, pop Vlada, Martinović, većina komandira i komesara — prešlo čamcima Drinu više Bačevca i da su krenuli prema Han Pijesku — Romaniji. [...] On kaže da je ta grupa partizana iz Srbije vrlo dobro naoružana.^[100]

– Izvještaj Štaba Proleterske udarne grupe od 13. marta 1942.

Od 12. marta Valjevski NOP odred se izvesno vreme odmarao u selu Borike, a nešto kasnije se priključio ostalim proleterskim jedinicama.^[97] 14. marta Valjevski odred je preko Goražda partizanskim vozom stigao u Foču gde se nalazio Vrhovni štab NOVJ.^[101] 25. marta u oslobođenoj Foči od boraca Valjevskog partizanskog odreda formirana je Prateća četa Vrhovnog štaba NOVJ, dok je jedan broj rukovodilaca raspoređen na nove dužnosti.^[101]

U Zapadnoj Srbiji, naše snage koje su se čitave zime valjano tukle bile su prinuđene da se povuku: jedan deo zajedno s Kosmajcima i Kolubarcima prema Rudniku a drugi, manji deo, ovamo (u Bosnu) sa popom Vladom. U borbama je pao i Nebojša, komandant Mačvanskog odreda, i Radovan Vuković. Nedićevske snage blokirale su prelaze na Drini, dok se u Kolubari, na Rudniku, Toplici i Jablanici naši odredi i dalje junački bore uprkos najtežih uslova.^[102]

– OBAVEŠTENJE VRHOVNOG KOMANDANTA NOP I DV JUGOSLAVIJE DRUGA TITA OD 31 MARTA 1942 GOD. O SITUACIJI NA FRONTOVIMA

Uništenje Suvoborskog odreda

Glavni članak: Suvoborski partizanski odred

Pokret Suvoborskog odreda prema Mravinjcima, na Povlenu, februar 1942.

Poslednji otpor ustanika u Srbiji - partizani Suvoborskog odreda izlaze na položaj na Rajcu, marta 1942.

Nakon savetovanja na Maljenu, Suvoborski partizanski odred jačine 240 boraca, sa kojim su bili Mirko Tomić, član Glavnog štaba Srbije, i članovi Komande Grupe odreda, krenuo je na svoje operativno područje u Kolubaru i planinske visove Maljena i Povlena. Na tom putu u selu Zarube Odred se sukobio se grupom četnika koje je razbio, pa se preko Bačevaca prebacio na Maljen, odakle se spustio u sela između Maljena i Povlena. Dolazak na ovaj teren, gde je nemačka propaganda objavila da su partizanske jedinice uništene, imao je snažnog odjeka u narodu, koji je od početka ustanka bio uz Narodnooslobodilački pokret i aktivno ga pomagao. Pojava partizana bila je iznenađenje i za četnike, koji su verovali da su partizani uništeni. Početkom marta 1942, Odred se prebacio u selo Slavkovicu, gde su vodili veću borbu sa četnicima.^[103]

Usled nedostatka municije, Odred je morao da izbegava borbe, a pošto se našao u prostoru blokiranom neprijateljskim snagama, svakodnevno gonjen i bez municije i hrane, ponovo je odlučeno da se pokuša prelazak preko Zapadne Morave između Čačka i Užica, u nameri da se pređe u Toplicu ili Sandžak. Jake neprijateljske snage, koncentrisane na ovom terenu sprečile su Odred u njegovoj nameri. Na teritoriji užičkog okruga, Odred je napadnut koncentrisanim snagama Nemaca, Srpske državne straže, Srpskog dobrovoljačkog korpusa i legalizovanih četničkih odreda. Pošto su uspeli da se probiju sve do Gornje Gorevnice, partizani su se ovde našli opkoljeni.^[104]

Nemci su iz Čačka uputili tenkove s ciljem da unište partizane, ali pre njihovog dolaska, partizani su izveli juriš i probili obruč, čime su izbegli opkoljavanje i uništenje. Potom su se pod borbom preko sela Rošci prebacili u Tometino Polje, gde su ih napali četnici, s kojima su vođene teške borbe u kojima je poginuo komandant Crnogorskog četničkog odreda kapetan Mladenović. Odred je potom krenuo ka Divčibarama, ali je, uvidevši da upadaju u neprijateljsku klopku, odlučeno da se preko južnih padina Bukova prebace na Magleš. Dana 12. marta 1942. stigli su u Radanovce, u blizini Ražane, na putu Užice—Valjevo. Oko podneva, Odred su napale snage dva legalizovana četnička odreda iz užičke grupe i jedan bataljon pripadnika Srpske državne straže. U kratkoj borbi, poginulo je nekoliko partizanskih boraca, među kojim i član Komande Grupe odreda zapadne Srbije Žikica Jovanović Španac, tada već proslavljeni partizanski komandant i komesar.^{[104][105][106]}

Iznenada je otpočela borba. Žikica je rekao: Odoh ja na položaj! I otišao je. Uskoro su i članovi Grupne komade otišli za njim, dok se na udaljenosti od pola do jednog kilometra video četnički stroj. Prišli su do Žikice da ga pitaju kako ocenjuje situaciju. Slabo zaklonjen jednim žbunom, on je klečeći osmatrao raspored neprijatelja. Obratio se jednom od drugova kraj sebe i nešto zatražio. I dok se ovaj okrenuo, Žikica je već ležao na zemlji, metak mu je prošao kroz glavu.^[106][89]

– Mića Jeremić, Žikicin drug i saborac opisuje trenutak njegove pogibije

Iz Radanovaca, Odred se preko sela Taor prebacio u valjevski kraj, gde se u Mravinjcima i Gornjim Leskovicima ponovo sukobio sa četnicima. Svakodnevne borbe i smrzavanje boraca učinili su da se Odred značajno smanji. Takođe, usled uništenja Posavotamnavskog odreda, kao i prelaska ostatka Valjevskog odreda u Bosnu, na uništenje Suvoborskog odreda bile su skoncentrisane znatnije snage — nekoliko četničkih odreda sa teritorije valjevskog i užičkog okruga, kao i delovi nemačkih jedinica i žandarmerija. Iscrpljeni i bez municije, borci Suvoborskog odreda su se od 13. do 16. marta borili u selima na Maljenu, nakon čega su se prebacili u selo Klince, kod Valjeva. Ovde su ih istog dana napali četnici, pa su se partizani u toku noći povukli preko sela Petnice i Prijezdić. Jake nemačko-četničke snage su 18. marta 1942. okružile ostatke Suvoborskog partizanskog odreda i napale ga, a u ovoj borbi poginuo je veliki broj boraca, dok je drugi deo zarobljen i odveden u sabirni logor u Valjevu, gde su najvećim delom streljani. Mali deo boraca uspeo je da se pojedinačno izvuče iz neprijateljskog obruča, ali su i mnogi od njih pohvatani i streljani.^[107]

Vešanje Stjepana Filipovića

Glavni članak: Stjepan Filipović

Stjepan Steva Filipović, komandant Kolubarskog bataljona Valjevskog partizanskog odreda, prilikom javnog pogubljenja u Valjevu 22. maja 1942.

22. 5. 1942. godine na glavnom trgu u Valjevu organizovano je javno pogubljenje zarobljenog komandanta Kolubarskog bataljona Valjevskog partizanskog odreda Stjepana Steve Filipovića. Oko vešala u centru Valjeva bilo je oko tri hiljаde ljudi i dece kojа su dovedenа iz školskih klupа.^[108] Očevidаc, profesor vаljevske gimnаzije Milivoj Mаndić, svedoči:

Oko polа jedаnаest nа lice mestа došlo je nekoliko nemаčkih tenkovа i аutomobilа kojim su se dovezli nemаčki oficiri. Oružаni ljudi – Držаvnа strаžа, Dobrovoljci, Šuc-Policijа – krstаrili su kroz nаrod i oko vešаlа. Sve je bilo spremno zа krvаvu predstаvu, zа ubijаnje čovekа.^[108]

Dok su ga žаndаrmi provodili na vešala, Stjepan se obraćao okupljenima:

Nemojte sаmo gledаti. Udrite gаdove. Vаdite zаrđаle puške. Ako budete sаmo posmаtrаli, gаdovi će nаs jednog po jednog ubijаti.^[108]

– Stjepan Filipović

Stigаvši nа gubilište, Filipović je držao antifašističke govore, pozivаjući okupljenu masu dа se prihvаti pušаkа. Vikаo je: "Dole Hitler, dole fаšizаm, živeo Sovjetski Sаvez!"^[108] Obješen je 15 minuta ranije nego što je bilo predviđeno. Tada nastala fotografija mladog Stjepana Filipovića koji sa omčom oko vrata stoji ispod vešala uzdignutih pesnica, ostala je kao jedna od najupečatljivijih fotografija Drugog svetskog rata.^[109] Legendarnu fotografiju je uslikala Slobodanka Vasić, mlada radnica fotografske radnje u Valjevu.^[109] Fotografije su se samo pola sata posle vešanja pojavile u izlogu foto-radnje. Narod ih je kupovao i zahvaljujući tome sačuvano je nekoliko primeraka, jer su istog dana Nemci zaplenili sve snimke, zatvorili radnju i uhapsili radnike, među kojima i Slobodanku.^[109]

Zbog prkosnog držanja Stjepana Filipovića na gubilištu, nemačke okupacione vlasti su ubrzo donele naredbu da se odustane od daljih javnih vešanja na tlu Srbije, što je do tada bila redovna praksa.^[109]

Obnavljanje Valjevskog odreda 1943

Valjevski komunisti Sreten Čitaković, Mile Milatović i Andra Savčić u šumi u Cvetanovcima, 19. maja 1943.

U toku leta 1942. novi Okružni komitet KPJ za Valjevo i delegat Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Miloš Minić svoju aktivnost usredsredili su u pravcu stvaranja novog odreda na teritoriji valjevskog okruga. Avgusta 1942. formiran je novi Valjevski partizanski odred, koji je nosio ime Žikice Jovanovića Španca^[105] i postojao do kraja oktobra 1942, kada je bio razbijen, a obnovljen je ponovo marta 1943. godine.^[110]

8. marta 1943. U selu Bosuti kod Aranđelovca, od boraca 1. šumadijskog NOP odreda, ponovo je formiran Valjevski NOP odred (nazivan i Suvoborskim), jačine 40 boraca, i upućen u širi rejon Valjeva.^[16] Komandant odreda bio je Miša Dudić, zamenik komandanta Luka Spasojević, politički komesar Andra Savčić, a njegov zamenik Mile Milatović.^[111] Odred je odmah počeo sa manjim akcijama.

15. 3. 1943. u Osečenici kod Mionice Valjevski partizanski odred je demolirao opštinsku zgradu i spalio arhivu.^[111] 17. 3. 1943. u selima Dučiću i Gornjoj Toplici (kod Mionice) Valjevski odred je spalio opštinske arhive. 21. marta valjevski partizani su spalili opštinsku arhivu i u selu Krčmaru.^[111] 1. aprila 1943. kod Lajkovca (blizu Mionice) četnici su napali Valjevski NOP odred i naneli mu gubitke od 2 mrtva.^[16] 22. aprila Valjevski odred pokidao je komunikacione linije, razrušio skretnice i prugu i demolirao železničke stanice Nakučani i Ljutovnica (kod G. Milanovca).^[16]

2. maja na planini Bukulji je održano vojno-političko savetovanje Glavnog štaba NOV i PO za Srbiju, sa štabovima 1. šumadijskog, Valjevskog i Čačanskog NOP odreda. Odlučeno da se od Kosmajske čete 1. šumadijskog NOP odreda formira poseban Kosmajski NOP odred.^[111]

13. maja 1943. jedinice obnovljenog Valjevskog partizanskog odreda i Kačerska četa 1. šumadijskog NOP odreda izvršile su napad na Lazarevac, kod Beograda.^[16] Od osovinskih snaga, u Lazarevcu se nalazio odred Srpske državne straže i stanica poljske straže. Posle 2 i po časa borbe, zbog snažnog otpora branilaca, jedinice NOVJ su se povukle ka Stubličkom visu, pošto su prethodno porušile železničku stanicu, demolirale poštu i prekinule telegrafsko-telefonske linije sa Aranđelovcem.^[16] Ubijena su 3 vojnika SDS, dok su jedinice NOVJ imale 1 mrtvog i 3 ranjena.^[16]

6. juna 1943. godine, kod sela Liplja blizu Mionice, Valjevski partizanski odred se sukobio sa četnicima i ubio 4, a ranio 6 četnika.^[16] Na Vidovdan, 28. juna 1943. godine, na planini Bukulji, od dela boraca 1. šumadijskog, Valjevskog i Kosmajskog NOP odreda, formiran 1. šumadijski udarni bataljon.^[16]

Komandni sastav odreda

Štab odreda:

• Zdravko Jovanović, komandant Valjevskog odreda
• Milorad Mile Milatović, zamenika komandanta Valjevskog odreda
• Milosav Milosavljević, politički komesar Valjevskog odreda
• Dragojlo Dudić Čiča, zamenik političkog komesara odreda

Rađevska četa (kasnije Rađevski bataljon):

• Miloš Miša Dudić, komandir Rađevske čete, te komandir Rađevskog bataljona
• Živan Marković Žića, zamenik komandira te komandir Rađevačke čete
• Čeda Milosavljević, komesar Rađevske čete
• Žikica Jovanović Španac, politički komesar Rađevskog bataljona

Kolubarska četa:

• Radivoje Jovanović Bradonja, komandir Kolubarske čete
• Stjepan Stevo Filipović, zamjenik komandira, te komandir Kolubarske čete (krajem 1941. imenovan za komandanta Tamnavsko-kolubarskog bataljona Valjevskoga odreda^[22])

Podgorska četa:

• Milorad Mića Stojanović, komandir Podgorske čete

Poznati pripadnici odreda

Narodni heroji Valjevskog odreda

Živan Marković Žića, pilot Jugoslovenske vojske, te komandir Rađevačke čete Valjevskog NOP odreda.

Neki od boraca Valjevskog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda koji su odlikovani Ordenom narodnog heroja:

• Zdravko Jovanović, komandant odreda
• Milosav Milosavljević, politički komesar odreda
• Dragojlo Dudić Čiča, zamenik političkog komesara odreda
• Miloš Miša Dudić, komandir Rađevskog bataljona
• Đuro Dulić, borac Rađevskog bataljona
• Živan Marković Žića, borac Rađevskog bataljona
• Žikica Jovanović Španac, politički komesar Rađevskog bataljona
• Stjepan Stevo Filipović, komandir Kolubarske čete
• Radivoje Jovanović Bradonja, komandir Kolubarske čete
• Luka Spasojević, borac Kolubarske čete, te komandir čete u Suvoborskom odredu
• Milorad Mića Stanojlović, komandir Podgorske čete, kasnije vodnik u Pratećoj četi Vrhovnog štaba.

Ostali partizani i partizanke

• dr Dimitrije Pitović, lekar Valjevskog odreda
• Sofija Stanišić Sojka, prva žena u Valjevskom odredu,^[112] preživela Aušvic
• Vida Jocić, vajarka, preživela Aušvic
• Vojislav Mišić, sin vojvode Živojina Mišića
• Pop Vlada Zečević, srpski pravoslavni sveštenik i četnički vođa koji je prišao valjevskim partizanima
• Rade Jokić, ratni fotograf
• Radovan Vuković, predratni sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju
• Steva Marković Singer, politički komesar Kolubarskog bataljona
• Bosa Cvetić, profesorka filozofije i partizanka

Priznanja

Za svoje nadljudske napore tokom zimskih borbi 1941/1942 Valjevski i Podrinski partizani su dobili priznanje Vrhovnog štaba:

Izražavamo naše priznanje i zahvalnost herojskim borcima Valjevskog i Podrinskog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda, koji su u toku čitave zime vodili neprekidne i krvave borbe sa udruženim neprijateljima srpskog naroda: Nemcima, četnicima Pećanca i Draže Mihailovića i ruskim belogardejcima. Natčovečanske žrtve i napori ovih herojskih horaca za slobodu srpskog naroda ući će u istoriju kao jedna od najsvetlijih tačaka oslobodilačke borbe srpskog naroda.^[2]

– Vrhovni štab Narodnooslobodilačke partizanske i dobrovoljačke vojske Jugoslavije

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom , knjiga — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945.. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949. (COBISS)
• Marković, Moma (1947). Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji. Beograd: Kolarčev narodni univerzitet. (COBISS)
• Dudić, Dragojlo (1957). Dnevnik 1941. Beograd: Prosveta.
• Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije: 1941-1945. Beograd: Vojnoistorijski institut. 1964. (COBISS)
• Valjevo grad ustanika. Beograd: Kultura. 1967. (COBISS)
• Jeremić, Milijan (1973). Žikica Jovanović Španac — prva ustanička iskra. Gornji Milanovac: Dečje novine. (COBISS)
• Joksimović, Zoran (1971). „Hronologija 1941–1945.”. Glasnik (Istorijski arhiv Valjevo) (6): 89–156.
• Mitrović, Dojčilo (1975). Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi — Zapadna Srbija 1941.. Beograd: Nolit. (COBISS)
• Martinović, Ratko (1979). Od Ravne gore do Vrhovnog štaba. Beograd: „Rad”. (COBISS)
• Broz, Josip (1979). Sabrana djela, tom VIII, 29. novembar 1941. – 17. februar 1942.. Beograd.
• Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945. tom . Beograd—Ljubljana: Narodna knjiga—Partizanska knjiga. 1980. (COBISS)
• Popović, Razumenka Zuma (1981). Spomenici Narodnooslobodilačke borbe i revolucije SR Srbije 1941—1945. Beograd: Narodna armija. (COBISS)
• Narodni heroji Jugoslavije tom . Beograd: Narodna knjiga. 1982. (COBISS)
• Hasanagić, Edib (1982). Ovde je Srbija rekla — sloboda. Beograd: Istorijski muzej Srbije. (COBISS)
• Tadić, Aleksandar (1984). Majke heroja pričaju — pali za lepša svitanja. Vinkovic: Iskra. (COBISS)
• Čitaković, Sreten (1988). Na ilegalnim stazama. Valjevo: Milić Rakić.
• Žikica Jovanović Španac 1914—1942. Valjevo: Narodni muzej Valjevo. 1989. (COBISS)
• Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
• Mladenović, Miroslav (2006). Tito od ustanka do pobede 1941—1945. Beograd. (COBISS)