Kosmajski partizanski odred
partizanski ustanički odred u okupiranoj Srbiji tokom drugog svetskog rata From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Kosmajski narodnooslobodilački partizanski odred „Rade Jovanović Radovan“ je bio partizanski odred koji se borio protiv okupatora na području Srbije u toku drugog svetskog rata. Odred je tokom rata promenio izrazito mnogo rukovodilaca, od kojih su mnogi pali u borbi.
Tokom ustanka u Srbiji 1941. godine, Kosmajski NOP odred dejstvovao je u neposrednoj blizini Beograda. U vreme gušenja ustanka u Srbiji krajem 1941. godine, Kosmajski partizanski odred se sa partizanskim snagama povukao u Sandžak, ali se januara 1942. probio nazad u Srbiju.
Kosmajski odred je razbijen 24. februara 1942. godine blizu Kosmaja, u teškom zimskim borbama s kvislinškim i njemačkim vojnicima.[1] Od preživjelih boraca početkom aprila 1942. je formirana Kosmajska partizanska četa, koja je 6. maja 1943. izrasla u obnovljeni Kosmajski NOP odred.[1]
Polovinom septembra 1944. godine Kosmajski partizanski odred je reorganizovan u Kosmajsku brigadu.
Remove ads
Ratni put
Formiranje odreda
Preteča Kosmajskog odreda bio je Kosmajsko-posavski partizanski odred, formiranog 1-2. jula 1941. godine na planini Kosmaj, sa ciljem da deluje u neposrednoj blizini Beograda.[2] Za komandanta Kosmajsko-posavskog odreda je imenovan Koča Popović, a za njegovog zamenika Rade Jovanović.[3]
Od početka jula do početka avgusta, Glavni štab NOPO Srbije se neko vreme nalazio na Kosmaju. U to vreme, Kosmaj je bio centar ustanka u Srbiji. Kosmajski partizani su pod vodstvom komandanta Koče 25. jula izveli istovremene sabotaže na vijaduktima kod Belog Potoka i kod Ralje.[4] Most kod Belog Potoka raznet je eksplozijom, a most kod Ralje znatno oštećen. Obe sabotaže prouzrokovale su prekid saobraćaja na neko vreme.
31. jula 1941. godine Kosmajski narodnooslobodilački partizanski odred izdvojen je iz Kosmajsko-posavskog NOP odreda.[2] Do reorganizacije ovog partizanskog odreda došlo je jer su dejstva posavskih četa bila usmerena na područje Posavine, a kosmajskih na Podunavlje i okolinu Mladenovca.
Nakon osamostaljenja Kosmajskog odreda, za komandanta je postavljen Mile Todorović, profesor, a za političkog komesara Jovan Jerković, radnik.[5]
Ustaničke borbe u Srbiji 1941.
Kosmajski partizanski odred je po formiranju delovao na planini Kosmaju, okolini Smedereva i Beograda i na komunikacijama Beograd-Mala Krsna, Beograd-Velika Plana i Beograd-Lajkovac. Kosmajski odred je u početku imao dve čete s ukupno 94 borca, sredinom avgusta narastao je na četiri čete, a početkom septembra je imao pet četa sa oko 250 boraca.
Za osiguranje železnnčkih linija na području Srbije bila je upotrebljena naoružana srpska žandarmerija. Veća aktivnost ustanika, naročito otkad su 25. VII 1941. srušeni vijadukti oko 30 km južno i jugoistočno od Beograda, iziskuje potrebu da se pojača zaštita železničkih objekata na linijama Beograd—Palanka—Niš i Beograd—Osipaonica.[6]
– Mesečni izveštaj Komandanta Srbije Komandantu oružanih snaga na Jugoistoku od 5. avgusta 1941.
Početkom avgusta 1941. godine nemačke snage su u okviru antipartizanske operacije Baden opkolile Kosmaj sa svih strana i u toku 8. i 9. avgusta prokrstarile planinom. Na Kosmaju se tada nalazila samo Mladenovačka partizanska četa, sa ukupno 27 boraca. U neravnopravnoj borbi protiv Nemaca, poginulo je 13 partizana, a ostatak je uspeo da se probije iz obruča. Među poginulim partizanima nalazio se i narodni heroj Branko Krsmanović, španski borac i član Glavnog štaba NOP odreda Srbije.
Krajem septembra 1941. godine Odred je poneo ime Radeta Jovanovića Radovana, u znak sećanja na zamenika komandanta odreda, koji je poginuo 25. septembra u blizini Sopota, a kasnije proglašen za narodnog heroja.
Povlačenje u Sandžak i povratak
U Prvoj neprijateljskoj ofanzivi, posle borbi sa nemačkim 125. pešadijskim pukom, delovima 714. pešadijske divizije i nedićevsko-četničkim snagama istočno od Obrenovca, na Kosmaju, Rudniku i oko Gorenjeg Milanovca, Odred se krajem novembra 1941. godine povukao, preko Zlatibora u Sandžak.
Iako je bilo predviđeno, Kosmajski odred krajem decembra 1941. nije ušao u sastav 1. proleterske brigade kao njen bataljon, već je vraćen u Srbiju.[1] Po naređenju Vrhovnog štaba NOP odreda Jugoslavije, početkom januara 1942. godine, odred je iz Sandžaka sa oko 110 boraca krenuo nazad u Srbiju. Sredinom januara 1942. godine, Kosmajski NOP odred i delovi Posavskog, Užičkog i Prvog šumadijskog NOP odreda probili se natrag do zapadne Srbije i povezali sa Valjevskim partizanskim odredom.[7] 18. januara u selu Vujinovača Kosmajski odred je ušao u sastav valjevske partizanske grupacije. Sa odredom su stigli i rukovodioci Vlada Aksentijević, Miladin Petrović, Velja Jeremić i Budimir Davidović.[8]
Zimske borbe u Srbiji 1942.
.jpg)
22. januara 1942. godine u rejonu sela Lelić, Stubo, Sušice i Leskovice dve čete Kolubarskog bataljona, Kosmajski NOP odred, Mačvanska četa i Tamnavski NOP bataljon su ceo dan vodili borbu sa 7 četničko-nedićevskim odredom, koji su podržavani od Nemaca. U snažnom protivnapadu okupatorske snage su odbačene. Neprijatelj je imao 15 mrtvih, 40—50 ranjenih i preko 100 promrzlih. U borbama je poginuo nemački major, komandant 342. pešadijske divizije.[9] 29. januara 1942. godine Kosmajski partizanski odred je imao oko 100 boraca.[10]
27. januara Kosmajski NOP odred vodio na Debelom Brdu neprekidno borbe sa Nedićevcima i četnicima. 28. januara Kosmajski NOP odred je na Debelom Brdu nastavio neprekidne borbe sa Nedićevcima i četnicima.[9] Krajem januara iz pravca Valjeva nedićevci i četnici, podržani jakim nemačkim snagama, izvršili su napad na Kosmajski NOP odred u selu Leskovicama, gde se odred vratio iz sela Mravinjaca.[11]
9. februara 1942. godine Kosmajski i Suvoborski partizanski odred su se preko sela Planinice povukli na veoma uski prostor između Ravne Gore, Riora i Velikog Maljena. Od ovog datuma na južnim padinama Maljena dejstvuju oko 7 nedićevsko-četničkih odreda samo iz kragujevačke grupe vladinih odreda.[12]
14. februara oko Velikog Maljena bile su prikupljene snage sva četiri odreda Valjevske partizanske grupacije, jačine nešto više od 800 boraca.[13] Na Maljenu je 13. februara[10] ili 14. i 15. februara[13] održano poslednje zajedničko savetovanje komande grupe odreda sa štabovima svih odreda, dok su odredi vodili teške borbe. Pošto su jedinice oskudevale u oružju, municiji, hrani, bile iscrpljene i desetkovane, vodeći svakodnevne borbe pod najtežim vremenskim prilikama, odlučeno je da se odredi razdvoje i vrate na svoje terene: [10]
- Valjevski odred ide u Rađevinu;
- Suvoborski odred ostaje na Suvoboru sa komandom Grupe odreda;
- Kosmajski odred ide na Kosmaj;
- Posavotamnavski odred ide u Posavinu i Tamnavu;
Posavotamnavski i Kosmajski odred je trebalo zajedno da se probiju ka Kosmaju.[14] Kosmajci su tvrdili da će na Kosmaju lakše doći do municije.[10] 15. februara Kosmajski i Posavotamnavski NOP odred sa Velikog Maljena ujutru kreću ka Rudniku i Kosmaju, s planom da se usput Tamnavski odred odvoji i ode u Tamnavu.[15] U selu Planinici rasterali su jednu četničku grupu i zarobili komoru. Istog dana po podne napadnuti su od četnika i nedićevaca. Na zajedničkom savetovanju štabova dva odreda doneta odluka da se zajedno probijaju prema Rudniku.[15]
17. februara kod Jelovika Kosmajski i Posavotamnavski NOP odred vodili su borbu sa legalizovanim četnicima i žandarmima, u kojoj su zarobili mnoštvo saradnika okupatora. Partizani su posle javnog prekora pustili 80 zarobljenika, mobilisanih četnika, što je imalo odjeka u narodu.[15] 18. februara na izlasku iz sela Živkovci Kosmajski i Posavotamnavski NOP odred su u kratkoj borbi sa oko 3—400 četnika zarobili 20 četnika i zaplenili 5 puškomitraljeza. U ovoj borbi je poginuo komandant Kosmajskog odreda Dušan Ugrenović.[15] Za novog komandanta izabran je Ivan Muker.
19. februara Kosmajski i Posavotamnavski NOP odred vodili su borbe sa četnicima i nemačkim jedinicama kod sela Drlupa i Beljina. Prema partizanskim izvorima, ubijeno je 30, a zarobljeno oko 70 četnika, zaplenjeno 4.000 metaka, nekoliko puškomitraljeza, vojničke opreme, odeće i obuće.[15]
Vodeći neprestano teške borbe protiv nemačkih, nedićevskih i četničkih snaga, Kosmajski odred se tokom februara probio nadomak Kosmaja. Posle teške borbe, sa daleko nadmoćnijim neprijateljem, u rejonu sela Mirosaljci, Tulež i Prkosava, 22. februara 1942. godine, razbijen je na više grupa. Samo jedna grupa od 20 boraca Posavotamnavskog i Kosmajskog odreda uspela je da se vrati nazad i priključi Suvoborskom odredu, koji je odolevao još neko vreme.[16]
Uništenje Kosmajskog odreda marta 1942.
Prvih dana marta 1942. iz Beograda je u nekoliko grupa došlo na teren Kosmaja oko 30 Beograđana radi pristupanja kosmajskim partizanima.[17] Oni su više dana lutali po terenu i pitali za partizane, pa su desetorica ubrzo pala neprijatelju u ruke, neki su se vratili za Beograd, a nekoliko njih je uspelo da, više slučajno, naiđe na saradnike NOP. Ovi su ih prihvatili sa velikom rezervom zbog toga što su došli „divlje", bez sigurnih veza i mimo partijskih kanala.[17]
Ivan Muker, komandant Kosmajskog NOP odreda, je oko 9. marta sa grupom partizana stigao na područje Smederevske Palanke, kako bi tu dočekali proleće ili se eventualno prebacili u istočnu Srbiju. 12. marta 1942. u Palanci, otkriven izdajom, Muker se ubio, da ne bi živ pao neprijatelju u ruke.[18] Pohvatane borce iz Mukerove grupe Nemci su podvrgavali užasnim mučenjima, držeći ih vodi do kolena. No uprkos najtežoj torturi, zarobljeni partizani su imali začuđujuće hrabro držanje.[18]
13. marta vezani lancima i krvnički tučeni prilikom sprovođenja, partizani su uzdignuta čela prolazili palanačkom glavnom ulicom, čime su zadivili meštane.[19] Trojica boraca, Miša Mevorah, Janko Bobić i Milan Jelača, obešeni su pred zgradom sreskog načelstva. Kraj vešala Mevorah je uzviknuo: "Pobeda je naša! Živela Komunistička partija! Smrt fašizmu!", uzdignute glave prišao do vešala i sam sebi stavio omču oko vrata. Zajedno sa njima obesili su i beživotno telo njihovog komandanta Mukera.[18] Ostali su sprovedeni u kasarnu i tamo streljani. Nemci su u Smederevskoj Palanci streljali zarobljene borci Orašačke (Palanačke) čete Kosmajskog partizanskog odreda: Milana Jelaču, Josipa Ivankovića, Ljubicu Kovačević, Radu Mihaljčevića, Milovana Radoševića i Miomira Filipovića.[19]
Neki borci su ipak opstali na teritoriji Kosmaja, povremeno izvodeći oružane akcije. Zabeleženo je da su se 1942. godine Božidarka Damjanović-Kika, Draža Marković, Andrija Habuš i još jedan partizan našli su se opkoljeni u seljačkoj školi u Granicama, na domak Mladenovca. Tada su uspeli da se uz pomoć bombi probiju iz obruča.[20] Od preživjelih boraca Kosmajskog odreda početkom aprila 1942. je formirana Kosmajska partizanska četa.[1]
Obnavljanje odreda i borbe 1943.
Od ovih mesta u kojima su bila stecišta naših veza, nesumnjivo se posebno isticao Mali Požarevac. On je tokom celog rata za sve nas partizane bio glavno utočište. Kad smo ostajali sami, ili kad nam je bilo najteže da se snađemo, okretali smo se prema ovom selu i njegovim ljudima — Mihailu Nikoliću, Ljubivoju i Čedi Gajiću, Milovanu Jovičiću... Srećom, sličnih punktova i ljudi bilo je još, i bez njih se ne bi moglo opstati u ovom ratu. Ko od partizana ne pamti Mijaila Borića iz Vrbice, deda Kostu Vitorovića iz Šepšina, Sreju Lomića iz Velike Ivanče, Miliju Uroševića iz Stojnika, Smiljku Kačarević iz Baba, Pavla Blažića iz sela Mladenovca, Acu Kovača iz Lunjevca. Kroz njihove kuće svakodnevno su prolazili kuriri i brojni partizani. U raznovrsne zadatke bili su uključeni skoro svi članovi njihovih porodica. Nad njima je stalno lebdela opasnost od provale i hapšenja.[21]
Kosmajski partizanski odred ponovo je formiran 6. maja 1943. godine, kod sela Kovačevca, od Kosmajske čete Prvog šumadijskog partizanskog odreda, Gročansko-podunavske četa i novih boraca. Tada je pri formiranju imao svega dve čete sa oko 60 boraca. Božidarka Damnjanović Kika je postavljena za zamenika političkog komesara.
Kroz uspešne akcije u podunavlju i na području Kosmaja, kao i vrlo aktivan politički rad na terenu, Odred je vrlo brzo narastao. Iz njegovog sastava izdvojeni su borci za Prvu četu Prvog šumadijskog bataljona, koji je 28. juna 1943. formiran u selu Garaši. Potom je 5. oktobra dao jedan, a 28. oktobra 1943. godine i drugi bataljon za Prvu šumadijsku brigadu.
31. oktobra 1943. godine Kosmajski partizanski odred je porazio delove Avalskog korpusa JVUO u okolini Baćevca. Tokom noći 20/21. decembra 1943. godine, Mihailovićevi četnici su, u saradnji sa okupatorom, izvršili zloglasni pokolj u Vraniću nad porodicama (ženom i decom) boraca Kosmajskog odreda. Par dana potom, četnici su izvršili pokolj partizanskih saradnika u Boleču. Uprkos čestim progonima i teroru četnika i Nemaca, odred je ipak čitavu zimu 1943/1944. opstao na svom terenu.
Borbe Kosmajskog odreda 1944. godine
Idemo dalje i nadamo se da ćemo u Dučini večerati, gladni smo. Najednom četnici iza nas počeše da pucaju. [...] Naš puškomitraljezac osu rafal tek da ih uplašimo. [...] Najzad stignemo u Stojnik. Tamo se sprema večera za četnike. Tako su naručili. Mi onako izgladneli i ozlojeđeni pojedemo sve što je za njih spremljeno, jer oni nisu stigli, pa opet dalje prema Babama.[22]
– Ljubomir Ivković Šuca, politički komesar Kosmajskog odreda, 14. februara 1944.
Uprkos svemu, Odred je i dalje rastao, pa su iz sastava Odreda, krajem aprila 1944. godine izdvojeni su borci i za Drugu šumadijsku brigadu.
29. aprila 1944. ujutro četiri korpusa JVuO izvršila su koncentričan napad na partizansko selo Drugovac, u kojem se nalazio seoski Drugovački partizanski bataljon i jedna četa Kosmajskog NOP odreda. Nakon višesatne borbe, u ranim poslepodnevnim satima partizani su se izvukli u pravcu Binovca. Četnici su potom ušli u selo, nasilno doterali meštane na dva mesta u centru sela, na takozvanu "Poljanu" i u crkvenu portu, nakon čega su ubili 72 meštana.[23]
Leta 1944. godine četnici Avalskog korpusa u Parcanima su uhvatili devojčicu Julijanu Radošević, rođenu 1930-te, koja je pomagala Kosmajske partizane.[24] Četnici su je potom odveli u Posavinu i silovali po nekim selima (kao Velikom Borku i Boždarevcu) gde je na kraju i zaklana avgusta 1944. godine.[24]
U jesen 1944. godine, u vreme borbi za oslobođenje Srbije, Božidаrkа Dаmnjаnović Kikа je vodila borce Kosmаjskog pаrtizаnskog odreda.[25] Ovako u vreme Beogradske operacije opisuje susret sa njom generаl Milan Žeželj:
Drugаricа Kikа me je impresionirаlа poznаvаnjem tаktike i strаtegije. O njenom junаštvu sаm slušаo još od rаnije. Posle ovog susretа sа Kosmаjcimа, mi smo nаstаvili premа Beogrаdu, а oni su ostаli dа čiste teren od četnikа.
Formiranje Kosmajske brigade septembra 1944.
Polovinom septembra 1944. godine od boraca Kosmajskog partizasnkog odreda i boraca Drugog posavsko-tamnavskog partizanskog bataljona, koji se iz Banata prebacio u Srbiju, formirana je u selu Drugovcu Kosmajska narodnooslobodilačka brigada. Na dan formiranja imala je tri bataljona sa oko 1.000 boraca.
Brigada se najpre nalazila u Petoj krajiškoj, a potom od 8. oktobra u Šestoj ličkoj proletreskoj diviziji „Nikola Tesla“. Od 2. oktobra 1944. godine Kosmajska brigada je preimenovana u 22. srpsku narodnooslobodilaku brigadu.
Kosmajska brigada je krajem septembra 1944. godine vodila borbe s četnicima u selima Beljini, Lisoviću i Boždarevcu, kada je razbila četničku Gročanski i Lipovičku brigadu, a u oktobru je učestvovala u borbama za oslobođenje Beograda. Potom je bila upućena na Sremski front, gde je u novemebru vodila borbe protiv Nemaca kod sela Manđelosa i Matore šume. Krajem novembra povučena je na odmor u Beograd, a od decembra je ponovo bila na Sremskom frontu. Brigada je zbog pretrpljenih gubitaka rasformirana 7. marta 1945. godine.
Brigada je odlikovana Ordenom narodnog oslobođenja sa zlatnim vencem.
Remove ads
Poznati pripadnici odreda
Narodni heroji Kosmajskog odreda
- Koča Popović, komandant Kosmajsko-Posavskog odreda, narodni heroj.
- Ivan Muker, komandant odreda
- Ivan Stefanović Srba, komandant odreda
- Ljubomir Ivković Šuca, politički komesar odreda
- Stjepan Abrlić Steva, politički komesar čete, pao u borbi
- Milosav Vlajić, zamenik komandanta Odreda
- Rade Jovanović, zamenik komandanta odreda, pao u borbi
- Božidarka Damjanović Kika, zamenik političkog komesara, preživela rat
- Milorad Umjenović, borac-mitraljezac
- Miroslav Jovanović Trulež, politički radnik
- Mića Stojković Dronja
- Vojin Đurašinović
- Ivan Zafred – Mića Slovenac, borac Kosmajskog odreda
Ostali partizani i partizanke
- Đorđe Jovanović Jarac, pisac, politički komesar odreda, pao u borbi
- Mirko Tepavac Beli, borac i hroničar odreda
- Andrija Habuš
- Draža Marković, politički rukovodilac, preživeo rat
- Pavle Ilić Veljko
- Slavko Čolić Španac, španski borac
- Mileta Vitorović, slikar
- Aleksandar Vitorović Ciga, novinar, preživeo rat
- Jovan Popović, pesnik, preživeo rat
- Vitoka Živanović, omladinka, pala u borbi
- Bora Baruh, slikar, streljan u Jajincima 1942.
- Vladeta Piperski, vajar, streljan u Šapcu 1942.
Remove ads
Priznanja
Neposredno po završetku rata, Tito je posetio Kosmaj kako bi lično odao priznanje hrabrim srpskim partizanima, koji su tokom čitavog rata opstali u najtežim uslovima. Tom prilikom je rekao sledeće:
Evo ovdje, na domaku Beograda, sakupili su se srpski sinovi koji nisu htjeli da budu robovi nego su sebi stavili zadatak da se bore do poslednje kapi krvi za slobodu svoje otadžbine...[26]
– Tito na Kosmaju 7. jula 1945. godine
U posleratnom periodu, na Kosmaju i okolnim područjima je izgrađeno na desetine spomenika kosmajskim partizanima, i njihovim pomagačima žrtvama četničkih pokolja. Na samom vrhu planine Kosmaj izgrađen je veliki Spomenik Kosmajskom partizanskom odredu 1971. godine.
Literatura
- Joksimović, Zoran (1971). „Hronologija 1941–1945.”. Glasnik (Istorijski arhiv Valjevo) (6): 89–156.
- Vojna enciklopedija (knjiga četvrta). Beograd 1972. godina.
- Mitrović, Dojčilo (1975). Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi — Zapadna Srbija 1941.. Beograd: Nolit. (COBISS)
- Narodni heroji Jugoslavije, „Mladost“, Beograd 1975. godina
- Broz, Josip (1979). Sabrana djela, tom VIII, 29. novembar 1941. – 17. februar 1942.. Beograd.
- Dimitrijević, Dragoslav (1983a). Kosmajski partizani I. Sopot: SUBNOR.
- Dimitrijević, Dragoslav (1983b). Kosmajski partizani II. Sopot: SUBNOR.
Remove ads
Izvori
Povezano
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads