En İyi Sorular
Zaman Çizelgesi
Sohbet
Bakış Açıları
Kambriyen
Paleozoyik Zaman'ın ilk dönemi Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Remove ads
Kambriyen (bazen Ꞓ şeklinde sembolize edilir), yaklaşık 538,8 milyon yıl önce başlayıp 485,4 milyon yıl öncesine kadar devam eden jeolojik dönemi ifade eder. Bu dönem, Farklı hayvan gruplarının karmaşıklaştığı, hayvanların çeşitlendiği bir dönemdir.[5][6] Adını Galler'in Latince karşılığı olan Cambria'dan alan Kambriyen Dönem, yer kabuğundaki dikkate değer değişimler, deniz seviyelerinin yükselmesi ve iklim değişiklikleri gibi etkilerle şekillendi.[7][8][9]
Kambriyen Dönemi, yaşamın karmaşıklaşması ve çeşitlenmesi açısından kritik bir evredir. Bu dönemde fosilleşmiş birçok hayvan türü bulunmuştur ve bu fosiller deniz tabanlarındaki tortullarda korunmuşlardır. Fosillerin jeolojik tarihte ilk kez bu sıklıkta görüldüğü için Kambriyen Patlaması olarak adlandırılan bu olayda, omurgasızlar çeşitlendi, fosil kayıtları daha ayrıntılı hâle geldi ve biyolojik çeşitlilik hızla arttı. Kambriyen'den önce, genel olarak yaşayan organizmaların çoğunluğu küçük, tek hücreli ve basitti (Ediyakaran faunası ve daha önceki Tonian Huainan biyotası dikkate değer istisnalardır). Karmaşık, çok hücreli organizmalar, Kambriyen'in hemen öncesindeki milyonlarca yılda giderek daha yaygın hale geldi, ancak mineralleşen organik yapıla dolayısıyla kolayca fosilleşen organizmalar bu döneme kadar yaygınlaşmadı.[10]
Kambriyen patlaması olarak bilinen Kambriyen devrindeki yaşam formlarının hızla çeşitlenmesi, modern hayvan filumlarının çoğunun ilk temsilcilerini üretti. Filogenetik analiz, Kambriyen radyasyonundan önce, Kriyojen[11][12][13] veya Toniyen[14]'de hayvanların (metazoanlar) tek bir ortak atadan monofiletik olarak evrimleştiği görüşünü destekledi.[15] Okyanuslarda çeşitli yaşam formları zenginleşse de, arazinin, mikrobiyal toprak kabuğu ve mikrobiyal biyofilmi otlatmak için ortaya çıkan birkaç yumuşakça ve (karasal olmasa da) eklembacaklılardan daha karmaşık hiçbir şey olmadan nispeten çorak olduğu düşünülüyor. Kambriyen Dönemi boyunca yaşam büyük oranda deniz habitatlarındaydı ve kara üzerindeki yaşam oldukça sınırlıydı. Kambriyen'in sonlarına doğru ise ilk deniz bitkileri ve kabuklu canlılar ortaya çıkmaya başladı.[16][17] Bu dönemdeki biyolojik çeşitliliğin büyük bir kısmı deniz ekosistemlerinde meydana geldi ancak dönemin sonlarına doğru karada da bazı omurgasız gruplarının evrimleştiği düşünülmektedir.
Sonuç olarak Kambriyen Dönem, yaşamın çeşitlenmesi ve karmaşık organizmaların evrimleşmesi açısından öneme sahiptir. Kambriyen Patlaması, hayvanların vücut planlarının ve anatomik özelliklerinin hızla değiştiği bir dönem olarak bilinir.[16][18][19] Bu dönemde evrimsel yenilikler ve adaptasyonlar, gelecekteki ekosistemlerin temelini atmış ve canlı çeşitliliği konusunda temel bir rol oynamıştır. Kambriyen Dönemi'nin jeolojik ve biyolojik olayları, yaşamın bugünkü çeşitliliğine giden yolda kritik bir adım olmuştur. Kambriyen'in sonuna gelindiğinde, ilk gerçek bitkilerin şekillendiği dönem olmakla[20][21] birlikte çok bacaklılar,[22][23] örümceğimsiler[24] ve altı bacaklılar[25] ana hatları oturmuşlardı ve karaya uyum sağlamaya başlardı. Kıtaların çoğu muhtemelen bitki örtüsü eksikliğinden dolayı kuru ve kayalıktı. Sığ denizler, süper kıta Pannotia'nın parçalanması sırasında oluşan birçok kıtanın kenarlarını çevreliyordu. Denizler nispeten sıcaktı ve dönemin büyük bölümünde kutuplarda buz yoktu.
Remove ads
Kelime kökeni
Kayaçları ilk inceleyen İngiliz yerbilimcisi Adam Sedgwick'tir. Kayaçları bulduğu yer olan Birleşik Krallık Galler bölgesine eski Romalılar Cambria adını verdiklerinden benzer isimlendirme yapılmıştır.[26][27] Kambriyen, Adam Sedgwick tarafından "Kambriyen serisi" olarak adlandırıldı[28] ve bu adlandırmanın kökeni, Britanya'nın Kambriyen kayaçlarının en iyi görüldüğü yer olan "Cymru" (Galler) bölgesine Romalıların verdiği isim olan Cambria'dan gelmekteydi.[27][29][30] Sedgwick, büyük "Geçiş Serisi"ni alt bölümlere ayırmakla görevlendirilen Roderick Murchison ile birlikte bu tabakayı tanımlamıştı fakat iki jeolog uzun bir süre boyunca uygun bir kategorilendirme yapma konusunda anlaşmazlık yaşadı.[28]
Remove ads
Stratigrafi
Kambriyen, önceki Ediyakaran Dönemi'nin sonundan 538,8 milyon yıl önce (myö) başlayıp, Ordovisiyen Dönemi'nin başlangıcına denk gelen 485,4 milyon yıl öncesine kadar 53,4 milyon yıl sürdü.[31] Kambriyen Dönem'den önce, Ediyakaran Dönem gelir ve Kambriyen'in sonrasında da Ordovisiyen Dönem gelir.[31]
Kambriyen'in tabanı, Treptichnus pedum adı verilen karmaşık bir iz fosili grubu üzerinde yer alır.[32] Kambriyen'in alt sınırını belirlemek için referans bir iz fosili olarak Treptichnus pedum'un kullanılması sorunlu bir durumdur çünkü Treptichnids grubuna ait T. pedum'a çok benzeyen iz fosilleri, Namibya, İspanya ve Newfoundland gibi bölgelerde T. pedum'un çok daha altında bulunur ve muhtemelen Batı ABD'de de bulunabilir. T. pedum'un stratigrafik yayılımı, Namibya'daki ve muhtemelen İspanya'daki Ediyakaran fosillerinin yayılımı ile örtüşür.[33][34]
Remove ads
Paleocoğrafya
Levhaların yeniden yapılandırılması, küresel bir süperkıta olan Panotya'nın Kambriyen'in erken evrelerinde parçalanma sürecinde olduğunu göstermektedir.[35][36] Ana süperkıta Gondvana'dan ayrılmış Laurentia (Kuzey Amerika), Baltika ve Sibirya, ayrı ve izole birer kara kütlesi hâline geliyordu.[37] Bu dönemde kara kütlelerinin çoğunluğu Güney Yarımküre'de toplanmıştı ancak kuzeye doğru sürükleniyorlardı.[37] Gondvana'nın büyük çaplı ve yüksek hızlı dönme hareketinin Erken Kambriyen'de meydana geldiği görünmektedir.[38]
Marinoan Kartopu Dünya'nın büyük buzulları uzun bir süre önce eridikten sonra[39] denizlerdeki buzul eksikliği sebebiyle deniz seviyeleri yükseldi. Bu durum, kıtaların büyük bölgelerinin deniz yaşamı için uygun sıcak ve sığ sular altında kalmasına yol açtı. Jeolojik kayıtlarda deniz seviyelerinde dalgalanma görülmesi, Güney Kutbu'ndaki buz tabakasının genişleme ve küçülme dönemleriyle ilişkili "buzul çağları" olduğunu göstermektedir.[40]
Baltoskandiya'da gerçekleşen Alt Kambriyen kıyı ilerlemesi, Alt Kambriyen penepleninin büyük bölgelerini bir iç denize dönüştürdü.[41]
Fauna
Özetle
Bakış açısı
Kambriyen'de, Dünya üzerindeki yaşamda derinden bir değişiklik görüldü. Kambriyen öncesinde, canlıların çoğunluğu küçük, tek hücreli ve nispeten basit yapıdaydı (Ediyakaran faunası ve Ediyakaran öncesindeki Toniyen Huainan biyotası bu duruma birer istisnadır). Karmaşık ve çok hücreli canlılar, Kambriyen'den hemen önce gelen milyonlarca yıl boyunca giderek daha yaygın hâle geldi, ancak mineralleşmiş ve bu nedenle kolayca fosilleşebilen canlılar, Kambriyen Dönemi'ne kadar yaygın değillerdi.[42] Kambriyen'de canlıların hızla çeşitlenmesi, Kambriyen Patlaması olarak bilinir ve tüm modern hayvan şubelerinin ilk hâlleri bu olayla ortaya çıkmıştır. Filogenetik analizler, Kambriyen yayılımından önce Kriyojeniyen[43][44][45] veya Toniyen'de[46] hayvanların (metazoa) modern yakalı kamçılılar benzeri kolonileşen kamçılı protistlerden monofiletik olarak evrildiği görüşünü desteklemiştir.[47] Okyanuslarda çeşitli canlılar yaygınken, karalar canlılık açısından okyanuslara kıyasla verimsizdi. Mikrobiyal toprak kabuğundan[48] ve (birer kara canlısı olmasalar da) mikrobiyal biyofilmde gezinen birkaç yumuşakça ve eklem bacaklıdan daha karmaşık canlılar bulunmuyordu.[49] Kambriyen sonunda, çok bacaklılar,[50][51] örümceğimsiler[52] ve altı bacaklılar,[53] ilk bitkilerle eş zamanlı olarak karaya adapte olmaya başladı.[54][55]
Kambriyen, olağanüstü yüksek oranda lagerstätte (bkz: Almanca: lagerstätte) tortul yataklarına sahip olmasıyla özeldir. Lagerstätte türü mineral yatakları, canlıların "yumuşak" kısımlarının yanı sıra daha dayanıklı kabuklarının da korunduğu istisnai birer koruma bölgesi olma özelliğini taşır. Bu durumun bir sonucu olarak Kambriyen biyolojisi hakkındaki bilgiler, Kambriyen'den sonra gelen bazı dönemlere kıyasla daha fazladır.[56]
Remove ads
Flora
Kambriyen florası, Ediyakaran'a kıyasla biraz daha farklıydı. Ana taksonlar birer deniz makroalgi olan Fuxianospira, Sinocylindra, and Marpolia'ydı. Bu dönemde kalkerli bir makroalge rastlanmamıştır.[57]
Kambriyen'e tarihlenen herhangi bir kara bitkisi (embriyofit) fosili yoktur. Buna karşın 500 milyon yıl önce[48] Kambriyen Dönemi'ne ait gelgit düzlükleri ve sahillerinde biyofilmler ve mikrobiyal matlar çoktan gelişmişlerdi. Mikroskopik Dünya ekosistemlerini oluşturan mikroplar da tıpkı çöl bölgelerindeki günümüzdeki toprak kabukları gibi toprak oluşumuna katkıda bulunuyordu.[58][59] Moleküler saat, kara bitkilerinin ilk kez Orta veya Geç Kambriyen'de ortaya çıktığını ortaya koysa da, atmosferden sera gazı karbondioksitin büyük ölçekli olarak azalması ancak Ordovisiyen'de başladı.[60]
Remove ads
Galeri
Kanada, Banff Millî Parkı içindeki Helen Gölü yakınında bulunan Pika Formasyonu'ndaki stromatolitler
Kambriyen'de trilobitler oldukça yaygınlardı
Diğer çeşitli eklem bacaklıların arasında Anomalocaris ilk deniz yırtıcılarından biriydi
Opabinia, olağandışı bir vücut planına sahip bir yaratıktı. Tahminen diğer eklem bacaklılarla akrabaydı.
Pikaia, Orta Kambriyen'de görülen bir kordalıydı
Protichnites, Kambriyen Dönemi'ndeki sahillerde yürümüş olan eklem bacaklıların bıraktığı izlerdi
Hallucigenia sparsa günümüzdeki kadife solucanlarla akraba olduğu düşünülen lopopodia grubuna üyeydi
Cambroraster falcatus bu dönemde yaşamış görece büyük bir eklem bacaklıydı
Remove ads
Ayrıca bakınız
- Kambriyen-Ordovisiyen yok oluşu - yaklaşık 488 myö
- Fosil alanları listesi
Kaynakça
Dış bağlantılar
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads