Menteşe Beyliği

Menteşeoğulları Beyliği (kısaca Menteşe Beyliği olarak da anılır) Anadolu Selçuklu Devleti'nin çökmesi ve dağılmasıyla başlayan Anadolu Beylikleri döneminde Güneybatı Anadolu'da kurulmuş bir Türk beyliğidir.^[1] Menteşeoğulları Beyliğinin Kurucusu İbrahim Menteşe Sultandır. Sınırları aşağı yukarı bugünkü Muğla iline denk gelen bu beyliğin hakimiyeti, 13. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın başlarına kadar devam etti. Diğer Anadolu Beylikleri gibi Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine girdi. Muğla ili Osmanlı Devleti'nin son dönemlerine kadar Menteşe Sancağı olarak anıldı.

Menteşe Beyliği
1261-1424
Bayrak Arma
Anadolu Beylikleri
Başkent	Menteşe
Yaygın dil(ler)	Türkçe
Hükûmet	Bey
Tarihçe
• Kuruluşu 1261 • Dağılışı 1424
Öncüller Ardıllar Anadolu Selçuklu Devleti Bizans İmparatorluğu Osmanlı Devleti

Başlığın diğer anlamları için Menteşe (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Kuruluşu

Şikari'nin Karamannamesinde Menteşe beyin babası Hacı Bahadır veya Bahaddin Kürdi adında bir şahıstı.^[2] Diğer yandan Şikarî'nin eserinde gerçekle bağdaşmayan ve çelişkili bilgiler bulunduğu, bu nedenle tarihçilerin de esere şüpheyle yaklaştığı belirtilmektedir.^[3] Ahmed gazi döneminde dikilen kitabelerde Menteşe Beyin babasının Elbistan bey olarak yazılmaktadır^[4] Kalkaşandi ise bu beyliğin Türkmen olduğunu yazmaktadır^[5] Marino Sanudo Menteşe Beyliğine "Türkmen Menteşe Beyliği" demektedir.^[6] Fulco de Villaret ise Menteşeyi Türklerin ilk beyi olarak sayar.^[7]

Anadolu Selçuklu Devleti de Anadolu'yu iskan politikası çerçevesinde, özellikle Moğol saldırılarından kaçarak doğudan gelen Türk boylarını Batı Anadolu'daki uç bölgelerine yerleştiriyorlardı. Menteşe Bey'in kumandasındaki Türkler de, Bizanslılar ın Karya dedikleri, bugünkü Muğla bölgesine yerleştirildi. Bu arada Moğol baskısının etkisiyle Anadolu Selçuklu Devleti'nin nüfuzunun günden güne azalması, uçlardaki bu Türk unsurlara geniş bir hareket serbestliği vermekteydi. Nitekim, Menteşe Bey idaresindeki Türkmenler de, 1261'den sonra Muğla çevresinde fetihlere girişerek, bölgeye daha sağlam bir şekilde yerleşmeye başladılar. 1278 yılında, Bizans İmparatoru VIII. Mihail'un oğlu Andronikos, Muğla'yı büyük bir ordu ile kuşattı ise de alamadı. Aydın ve Güzelhisar kalelerini tahkim etmekle yetinip geri dönmek zorunda kaldı. Onun dönüşü ile harekete geçen Menteşe Bey, kısa sürede Aydın ile Güzelhisar'ı zaptetti (1282). Böylece Türkler, Menderes havzası na ve güneyine tamamen hâkim oldular.

Bölgede 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra başlayan Menteşe Beyliği hakimiyeti, Antalya'nın Alakır Çayı batısından itibaren; Finike, Kaş, Elmalı, bütün Muğla, Çameli, Acıpayam, Tavas, Bozdoğan ve Çine'ye kadar yayıldı. Donanmaya sahip olan Beylik, Akdeniz'de faaliyetlerde bulundu.

Genişlemesi

Erken Fetihler ve Yayılma (1260'lar–1280'ler)

• 1263 – Ermenek'te Menteşe Bey'in konaklaması.
• 1277 – Cimri Olayı (Konya):
  • Baybars bayrağı altında yaklaşık 10.000 asker (Menteşe, Eşref ve Karaman birlikleri) ile katılım.
• 1277 sonrası – Batı Anadolu'da fethedilen bölgeler:
  • Fethiye
  • Çine (1277'de ele geçirildi)
  • Milet (Balat)
  • Priene (Didim)
  • Tralles (Aydın, 1284'te susuzluk sebebiyle ele geçirildi ve tahrip edildi)
  • Nyssa (Sultanhisar, yaklaşık 1280)

Bizans ile Çatışmalar ve Gerileme (1290'lar)

• 1291 – İlhanlı hükümdarı Geyhatu'nun baskını:
  • Menteşe bölgesi yağmalandı.
• 1293 – Menteşe Bey'in ölümü:
  • Yerine oğlu Mesud Bey geçti. Dul eşi geçici olarak Mekri'ye (Fethiye) kaçtı.
• 1294 – Bizans generali Philanthropenos tarafından Milet'in geri alınması:
  • Bölge geçici olarak kaybedildi.
• 1295 – Milet ve Didyma (Didimion) Kalesi'nin geri alınması:
  • Kale, Menteşe Bey'in eşinin kontrolüne geçti.

Katalan Bölüğü ile Çatışmalar (1300–1305)

• 1300 – Mesud Bey'in Rodos'u fethetmesi:
  • Stratejik açıdan önemli bir başarı.
• 1304 – Thyraia (Tire) kuşatması:
  • Roger de Flor komutasındaki Katalan Bölüğü, Germiyanoğlu Yakub, Aydınoğulları (Sasa ve Mehmed) ve Menteşe (Mesud) güçlerini mağlup etti.
  • Aulax Muharebesi: Yaklaşık 8.000 süvari ve 12.000 piyade katıldı.
  • Zafer sonrası Katalanlar Tire bölgesini yağmaladı.
• Bizans İmparatoru II. Andronikos'un çağrısıyla Balkanlara dönmeleri istendi ancak 1305'te isyan ettiler:
  • Atina'da kısa ömürlü bir devlet kurdular.
• 1308 – Rodos'un Hospitalier Şövalyeleri'ne kaybı.

Sonraki Çatışmalar ve Bağımsızlığın Sona Ermesi

• 1312 – Amorgos Deniz Savaşı:
  • 23 gemiden oluşan Menteşe filosu Hospitalier Şövalyeleri tarafından tamamen imha edildi.
  • Yaklaşık 800 Menteşe askeri hayatını kaybetti.
• 1344 – İzmir'in yeniden fethi için destek verildi.
• Latin Haçlılarına karşı Aydınoğlu Umur Bey'e destek sağlandı.

Osmanlı Devleti'ne Katılış

• 1390 – I. Bayezid'in ilk kez Menteşe bölgesini fethetmesi.
• 1402 – Ankara Savaşı'ndan sonra Timur'un Beyliği yeniden canlandırması.
• 1424/1426 – Osmanlı Devleti'ne kesin olarak bağlanma.

Anadolu Beyliklerinde Ordu Yapısı

Anadolu Beylikleri'nde ordu, hükümdarın atlı ve yayalardan oluşan hassa birlikleri, beylerin tîmârlı sipahileri ve çerik adı verilen aşiret süvarilerinden meydana gelmiştir. Ümerâ denilen maiyet beyleri, derecelerine göre kendilerine verilen tîmâr nispetinde asker beslemekle yükümlüydü. Savaş sırasında ordu üç kısma ayrılır, en önde Çarhacı veya Talia adı verilen öncü birlikler, arkalarında ise ihtiyat kuvvetleri bulunurdu.

Menteşe Beyliği Hükümdarları

Menteşe Bey (1261–1282)

• Sivas eski valisi Selçuklu emiri Hacı Bahaeddin Bey'in oğlu.
• Anadolu Selçuklu Devleti'nin uç beyi olarak bağımsızlığını ilan etti.

Mesud Bey (1282–1320)

• Denizcilik faaliyetlerini geliştirerek Rodos'u kısa süreliğine ele geçirdi.

Şücaüddin Orhan Bey (1320–1341)

• Cesaretiyle tanındı; alimleri destekledi.

İbrahim Bey (1341–1359)

• Siyasi birliği zayıflattı ve Balat'ta cami yaptırdı.

Musa Bey (1359–1374)

• Peçin, Balat ve Milas bölgelerini yönetti.

Gıyaseddin Mehmet Bey (1359–1390)

• Osmanlı ve Karamanoğulları ile ilişkileri yönetti.

Gazi Ahmet Bey (1359–1391)

• Marmaris ve Fethiye'de hüküm sürdü; "Gazi" unvanını aldı.

İlyas Bey (1402–1424)

• Osmanlı egemenliğini tanıyarak, bölgeyi kesin olarak Osmanlı'ya bağladı.

Ordu

Ibn Fadlallah al-Umari söyle anlatiyor:

"Foke (Foça)

Ikinci şeridin dokuzuncu memleketidir. Buranın hakimi Menteşe oğlu Orhan'dır. İdare merkezi Foke (Foça) şehridir. Tewaza'nın [Ta­vas] kuzeyinde yer alır. Kuzeydoğusunda Defnose Adası [Kuş Adası] bulunur. Tam karşısında Sakız Adası yer alır. Bunlar, onun ülkesinin arka tarafında ardı ardına uzanırlar. Foke hakiminin elli kasabası, iki yüz kadar kalesi ve hisarı vardır. Ordusunda yüz bin veya daha fazla asker vardır. Kınına hiç girmeyen, hiç köretmeyen bir kılıcı vardır. Çevresini saran tüm düşmanlarıyla, ister Müslüman, ister kafir olsun, ya merdane bir şekilde, ya da hileye başvurarak sü­rekli savaşır. Gemicilik ve binicilikte ustadır. Gece gündüz silahlıdır ve hatta İstirahat ederken bile silahlarını çıkarmaz. O da düşmanları da korkunç ve hatıralardan silinmez çarpışmalarda zorlu olduklarını gös­termişlerdir. Hemen her yerde zafer onun yoldaşıdır. Türk prensleri arasında Germiyan beyinin dostluk ve himmetini kazanmaya çalıştığı tek prens odur. Germiyan beyi de bu beyin üstünlüğünü tanıdığı tek beydir. Çünkü zaten diğerleri mertebece ondan aşağıdadır ve onun onlar karşısında bariz bir üstünlüğü vardır. Buradaki dirhem, rıtl, mud ve eşya fiyatları Germiyan Beyliği'ndekinin aynısıdır."

Anadolu Beylikleri'nde ordu, hükümdarın atlı ve yayalardan meydana gelen hassa birlikleriyle beylerin tîmârlı sipahileri ve çerik denilen aşiret süvârilerinden meydana gelmiştir. Ümerâ adı verilen maiyet beyleri, derecelerine göre kendilerine verilen tîmâr nispetinde asker beslemekle yükümlü sayılmıştır. Savaş sırasında ordu üç kısma ayrılır, en önde Çarhaci veya Talia denilen öncü kuvvetleri, arkasında ise ihtiyat kuvvetleri bulunurdu.

Nitekim, Menteşe Bey idaresindeki Türkmenler de, 1261'den sonra Muğla çevresinde fetihlere girişerek, bölgeye daha sağlam bir şekilde yerleşmeye başladılar. Mentese Türkmenleri 37 Cemaatten olusuyor, bunlarin ana kitlesi 9 büyük Türkmen gruplaridir:

1. Oturak Barza
2. Iskender Bey
3. Kayi
4. Kizilcakecilü
5. Horzum
6. Yahsi Bey
7. Kizilca Balkica
8. Divane Ali
9. Karaca Koyunlu

Diğer kücük gruplar bunlardir:

• YAYLACIK
• ALAYUNDLU (çok yer doğu anadolu)
• KÖSTEN
• BALYA BOLU
• KUZVİRAN
• ORTA
• SAZAK
• SÜNÜKÇÜ
• AL SEVER
• EMİRHANLU
• AYRANLAR
• KÜBYAN, SIĞIRTMAÇ VE YUND BAND
• SAĞİRLÜ VE YER GÖĞÜ
• HALLAÇLAR
• KÜBYAN
• ÇOBANSA (Aydın, İzmir)
• KOÇ BASAN
• BOZDAĞ
• YÜREĞİR
• BEZİRGÂNLAR
• YOLCULAR
• ÇANDIR
• ÇAĞATAY HAMZA
• REAYA-I MÜTEFERRİK VE YUVACIYAN
• TAVAS MUKATAASINDA CEMAAT
• MÜTEFERRİK KAYDEDİLEN CEMAATLER
• PERAKENDE CEMAATLER
• MATRAN
• PERAKENDE
• REAYA-I MÜTEFERRİKA
• ÇOMAKLAR

Yıkılışı

Osmanlı Devleti'nin Anadolu ve Rumeli'nde genişleyip büyümesine paralel olarak, Menteşeoğulları Beyliği toprakları da, Yıldırım Bayezid'in 1390 Anadolu seferi sonunda Osmanlı hakimiyetine geçti ve 1402 Ankara Savaşı'na kadar Osmanlı hakimiyetinde kaldı.

Timur, Anadolu Beyliklerine eski yerlerini iade ettiğinde, Menteşeoğlu İbrahim Bey'in oğlu Menteşeoğlu İlyas Bey'e de Menteşe'yi verip, emir tayin etti. 1402-1413 yılları arasındaki Fetret Devrinden sonra, Menteşeoğulları ailesi, 1414 yılında Osmanlı Sultanı I. Mehmet'in hakimiyetini tanıdı. Menteşe toprakları, 1424 yılında, bütünüyle Osmanlı Devletine katıldı.

Kültür, Sanat ve Mimari

İlyas Bey Camii, 2007

Anadolu'nun güneybatısında 200 yıla yakın hakim olan Menteşeoğullarına ait kültür ve sanat eserleri, hala mevcuttur. Bölgede cami, medrese, türbe ve diğer sosyal müesseseler inşa eden Menteşe Beyliğinin Milas, Muğla, Beçin ve Balat şehirlerinde, zamanına göre fakülte derecesinde, yüksek vasıflı medreseleri vardı. İlyas Bey'in, 1404 yılında Balat'ta (Milet) yaptırdığı İlyas Bey Camii, Türk sanat eserleri arasında orijinal ve nadide bir örnek olarak göze çarpmaktadır.

Menteşe beyleri, ilme, alimlere çok değer verir, himaye ederlerdi. Mevlana'nın torunlarından Ulu Arif Bey'e hürmet gösterip; Mevleviliğin, bölgelerinde yayılmasına müsaade etmişlerdir. Menteşeoğlu İlyas Bey adına İlyasiye fi’t-Tıb adında bir tıp kitabının, Menteşeoğlu Mehmet Bey oğlu Mahmud Çelebi adına da Bazname adında avcılığa dair bir kitabın Farsçadan tercüme edilmiş olması bir başka örnektir.

Donanma

Menteşeoğulları güçlü bir donanma geliştirme yolunda ciddi çalışmalar yapmış olmaları nedeniyle de diğer Anadolu Beylikleri arasında dikkat çekmektedir. Mısır'daki Memluk Devleti Frenklere karşı Anadolu'dan yardım istediğinde, Menteşeoğulları'nın 200 kadırga gönderme vaadinde bulunmuş olmaları denizlerdeki güç ve seviyelerini göstermesi bakımından önemlidir.^[8]

"Buradaki Türkmenlerin beyi olan Menteşe, Karamanlıların mücadelesinde onlarla birlikte hareket etmişti. Hiç Kuşkusuz bu savaştaki veya daha sonra Eşrefoğullarına karşı savaşlarındaki yenilgilerini takiben Ladik'in ötesine göç etmiş ve 1282'de bu yörelerde bulunanlarla savaşarak bölgeye yerleşmişti.

14. Yüzyılın başında Menteşelilerin toprakları Milas, Muğla yani Eski Karya'yı kapsıyordu.

Sahile Vardıklarında Rodos'a yerleşmekte olan Hospitalier tarikatına bağlı Hristiyan Şövalyelerle karşılaştılar ve onları Mağlup ettiler.

Yerli denizcilerin geleneklerini benimsediler ve Türkmenler bölgede deniz ticareti ve korsanlık yapmaya başladılar."^[9]

Beyler

Bey	Hüküm Süresi	Notlar
Menteşe Bey	1261-1282	Beyliğin kurucusu.
Menteşeoğlu Mesud Bey	1282-1320
Menteşeoğlu Şücaüddin Orhan Bey	1320-1341
Menteşeoğlu İbrahim Bey	1341-1359
Menteşeoğlu Musa Bey Menteşeoğlu Gıyaseddin Mehmed Bey (Balat) Menteşeoğlu Gazi Ahmed Bey (Beçin-Milâs)	1359-1374 1359-1390 1359-1391	Üçlü Yönetim
Osmanlı Hakimiyeti (1391-1402)
Menteşeoğlu İlyas Bey	1402-1424	1424 yılında Osmanlı hakimiyetini kabul etti.