"Mormonluk" terimi, Mormonların inanç metinlerinden biri olan Mormon Kitabı'ndan türetilmiştir. Bu yüzden kitabın adına dayanarak kurucusu Joseph Smith Jr.'ın ilk takipçilerine Mormon denilmiş ve onların inancı Mormonluk olarak adlandırılmıştır. Bu terimin eskiden küçültücü[2] bir nitelik taşıdığı düşünülmüştür, fakat artık öyle algılanmamaktadır.
Mormon Kilisesi eski peygamber-başkan Thomas S. Monson döneminde Ben bir Mormon'um (I’m a Mormon) adlı bir kampanya başlatmıştır. Bu kampanya, İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi tarafından 2010[3] ile 2018 yılları arasında yürütülen, kilise üyelerinin kısa profillerini yayınlayarak kiliseye üye olmayanları kilise hakkında eğitmeyi amaçlayan, klişeleri ve yanlış anlamaları ele alan bir eğitim, reklam ve tanıtım kampanyasıydı. Ancak yeni peygamber-başkan Russell M. Nelson’ın kilisenin başına geçmesiyle birlikte Mormon ismine karşı olan bu ılımlı politika değişmiştir. Ekim 2018'de kilise başkanı Russell M. Nelson, Mormon gibi takma adların kullanılmasının “Şeytan için büyük bir zafer” olduğunu ve İsa’yı rencide ettiğini söylemiştir.[4][5] Sonuç olarak Ben bir Mormon'um kampanyası durdurulmuş ve mormon.org web sitesi kapatılmış, kullanıcı tarafından oluşturulan içerik ve hikayeler kaldırılmıştır.
Remove ads
Ortaya çıkışı
Mormonluk, İkinci Büyük Uyanış (Second Great Awakening) olarak bilinen ABD'de dini heyecanın arttığı bir dönemde Batı New York'ta 1820'lerde ortaya çıkmıştır.
Dini önderi ve kilisenin kurucusu ve ilk peygamberi olan Joseph Smith, bir meleğin ona göründüğünü ve eski çağlarda Amerika kıtasında yaşamış kişiler tarafından yazılan daha sonraları ise gömülen bu Altın Levhalar'ın yerini gösterip ona bunları kendi diline çevirmesini söylediğini, Mormon Kitabı'ndaki tanıklığında ifade etmiştir.[6]
Joseph Smith, dilini daha önce hiç bilmediği Amerikan yerlilerinin yazıtlarını ''Tanrı'nın sınırsız gücü sayesinde'' İngilizceye üç ayda çevirdiğini söylemiştir. Ayrıca Mormon Kitabı ilk olarak 584 sayfa olarak yazılmıştır. 1830 yılında da Mormonların ''Tanrı’nın tek ve gerçek kilisesi'' olduğuna inandığı İsa Mesih'in Son Günün Azizleri Kilisesi resmen kurulmuştur.
İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi bünyesindeki her kilisenin tepesine konulan Melek Moroni figürü
Utah'ta bulunan ve Mormonlar tarafından önem verilen Salt Lake Tapınağı
Strangci Mormon (Strangite Mormon) kilisesi James Strang’i orijinal Mormon kilisesinin meşru halefi olarak görmektedir. En güçlü olduğu dönemde Strangci kilise Brighamcı Mormon kilisesine rakip olsa da Strang’in 1856’daki ölümünden sonra birçok Strangci Joseph Smith’in oğlunu meşru halef olarak kabul eden ve günümüzde Mesih’in Topluluğu adıyla bilinen kiliseye katılmıştır. Günümüzde Strangci kilisenin merkezi Voree, Wisconsin, ABD’dedir.
Mesih'in Topluluğu
Mesih’in Topluluğu (Community of Christ) bugün ikinci en büyük Mormon hareketidir ve 59 ülkede yaklaşık 250.000 takipçiye sahiptir.[7] Joseph Smith’in ölümünden sonra Brigham Young yerine Smith’in ilk eşi Emma Smith ve oğlu Joseph Smith III’ü destekleyenler tarafından kurulmuştur.
Brighamcı Mormonlar (İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi)
1890 tarihli, William Armitage tarafından çizilen ve Mormonluğun kurucu peygamber-başkanı Joseph Smith'i Nauvoo, İllionis'teki Amerikan yerlilerine yönelik misyonerlik faaliyetinde bulunurken gösteren resim.
Mormonluğun kurucusu Joseph Smith’in ölümünden sonra takipçileri arasında anlaşmazlık çıkmış, kimi Mormon Joseph Smith’in birinci eşi Emma Smith ve oğlu Joseph Smith III’ü, bazıları James Strang’i, bazıları da Brigham Young’ı Joseph Smith’in meşru halefi olarak görüp peşinden gitmiştir. Bu gruplar da daha sonra küçük gruplara bölünmüş ve bir sürü Mormon mezhebi ortaya çıkmıştır. Bu mezhepler arasında en başarılı olanı Brighamcı Mormon Kilisesi (Brighamite Mormon Church), diğer adıyla İsa Mesih’in Son Zaman Azizler Kilisesi’dir. Bu kilisenin resmi verilere göre 17.5 milyon takipçisi vardır ve net değerinin 265 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir.[8]
Joseph Smith’in ölümünden sonra Brigham Young takipçileriyle birlikte o dönemde Meksika’nın bir parçası olan Utah’a göç etmiştir. Bu dönemde Mormonlar başta Mountain Meadows Katliamı[9] ve Bear River Katliamı[9] olmak üzere yerli Amerikalılara karşı çeşitli katliamlar gerçekleştirmiştir . Utah, 1896’da ABD’nin bir eyaleti haline gelmiştir. Brighamcı Mormon kilisesi o zamandan beri Utah eyaleti üzerindeki etkisini sürdürmektedir. Günümüzde kilisenin başında Russell M. Nelson bulunmaktadır. En büyük ve etkili Mormon kilisesi Brighamcı kilise olduğu için genellikle Mormon denildiğinde akla bu kilise gelmektedir.
Remove ads
Brighamcı Mormon Kilisesinin Hiyerarşisi
Özetle
Bakış açısı
Brighamcı Mormonluğun Kutsal Kitapları
Brighamcı Mormonların dört kutsal kitabını da içeren dörtlü set.
LDS kilisesinin kutsal kitapları toplu halde Standart Çalışmalar (Standard Works) adıyla bilinir ve Kitab-ı Mukaddes’in King James versiyonu, Mormon Kitabı, Doktrinler ve Anlaşmalar (Doctrines and Covenants) ve Çok Değerli İnci (Pearl of Great Price) adlı eserleri içerir.
Brighamcı Mormon Kilisesi Hiyerarşisi
Brighamcı Mormon kilisesinin günümüzdeki peygamber-başkanı Russell M. Nelson
İsa Mesih’in Son Zaman Azizler Kilisesi, otorite ve yetkinin yukarıdan aşağıya doğru aktığı hiyerarşik bir yapıya sahiptir. Kilisenin başında Kilise Başkanı (President of the Church) bulunur ve bu makam peygamber-başkan (prophet-president) olarak da bilinir. Peygamber-başkan, yanındaki iki danışmanla (counselor) birlikte birinci başkanlığı (first presidency) oluşturur. Birinci başkanlık Kilise’nin en üst yönetim kuruludur. Bu üç kişi Mormon inancına göre tanrıdan vahiy alır ve kilisenin prosedür ve politikalarını belirler. Kilisenin denetim departmanı (Church auditing department), bütçe ofisi (budget office) ve personel departmanı (personnel department) doğrudan birinci başkanlığa bağlıdır.[10]
Birinci başkanlığın altında On İki Havariler Konseyi (The Council of Twelve Apostles) bulunur. Bu on iki yönetici de dört grup altında toplanmıştır: Korelasyon Yürütme Komitesi (Correlation Executive Committee), Misyoner Yürütme Konseyi (Missionary Executive Council), Ruhbanlık Yürütme Konseyi (Priesthood Executive Council) ve Aile Tarihi Yürütme Konseyi (Family History Executive Council). Korelasyon Yürütme Komitesi en yaşlı ve tecrübeli üyelerden oluşur ve defakto olarak diğer üç konseyin üzerinde hakimiyete sahiptir.[11] Kurul üyelerinin her biri kilise tarafından birer havari, aynı zamanda birer “peygamber, kahin ve vahiy alıcı” (prophet, seer and revelator) olarak kabul edilir. Birinci başkanlık ve On İki Havariler Konseyi dışındaki bir diğer üst yönetim kurulu da Yetkili Piskoposluk’tur (Presiding Bishopric). On iki havari daha çok doktrinsel ve spiritüel işlerle ilgilenirken, idari ve mali işler ile kilisenin operasyonları, inşaat ve basım-yayın gibi işleri yetkili piskoposluğa bağlıdır.[12]
On İki Havariler Konseyi’nin bir altında Yetmişler Grubu (Quorum of the Seventy) bulunur. Bu grup da Birinci Yetmişler Grubu (First Quorum of the Seventy) ve İkinci Yetmişler Grubu (Second Quorum of the Seventy) olarak ikiye ayrılır. Her iki grup da yetmişer kişiden oluşur. Yetmişler Grubu’ndaki yöneticiler genelde Bölge Başkanlıkları’ndan (Area Presidency) seçilir. Yetmişler Grubu kilisenin orta düzeydeki yetkililerinin (middle management) en üstünde yer alır. Yetmişler Grubu’nun bir altında yer alan Bölge Başkanlıkları coğrafi bölgelere göre ayrılmıştır. Ağustos 2025 itibariyle Kilise’nin 25 tane Bölge Başkanlığı bulunmaktadır.[13]
Her bölge başkanlığının altında beş ile yedi adet kazık (stake) bulunur. Kazıklar Katoliklik’teki piskoposluk bölgelerine (diocese) karşılık gelir. Her kazığın başında bir Kazık Ruhbanlık Yürütme Komitesi (Stake Priesthood Executive Committee) bulunur. Bu komite kazık başkanı (stake president) ve iki danışmanı tarafından yönetilir.[14]
En alt düzeydeki Mormon idari bölgesi ise mıntıkadır (ward). Bu, Katolik mıntıkalarının (parish) karşılığıdır. Her mıntıkanın başında bir piskopos (bishop) bulunur. Piskoposlar, Katolik ve Ortodoks Hristiyanlığın aksine özel eğitim almış bir ruhban sınıfı mensubu değildir. Bunun yerine sivillerin arasından seçilirler.[15] Mıntıka kurulacak akdar fazla Mormonun yaşamadığı yerlerde ise "dal" veya "şube" (branch) kurulabilir.
Bazı Mormon tapınaklarının kule külahında (spire) yer alan, borazan çalan melek Moroni heykeli. Mormonlar Moroni'nin Joseph Smith'e Mormon Kitabı'nı oluşturan altın levhaların yerini gösteren melek olduğuna inanır. Bu fotoğraftaki heykel Preston, İngiltere'deki Mormon tapınağında yer almaktadır.Newtownards, Kuzey İrlanda'daki bir Mormon kilisesi. Toplantıevi (meetinghouse) ismiyle de bilinen Mormon kiliseleri, Mormon tapınaklarının aksine daha sade bir mimariye sahiptir ve içlerinde yapılan ayinler ana akım Hristiyan ritüellerine daha yakındır.
Remove ads
Brighamcı Mormonların İnançları ve Doktrinleri
Özetle
Bakış açısı
Sürekli Restorasyon
Mormonizm restorasyoncu bir mezheptir. İsa’nın yaşadığı dönemde bir kilise kurduğuna ancak İsa ve havarilerinin ölümünden sonra bu kilisenin yok olduğuna inanırlar. Bu yok oluş “Büyük Mürtedlik” (Great Apostasy) adıyla bilinir. Buna göre tanrı, son havarinin ölümünden sonra 1830’da Mormon Kilisesi kurulana kadar yeryüzünden çekilmiş, 1830’da Joseph Smith’in Mormon Kilisesi’ni kurmasıyla birlikte İsa’nın gerçek kilisesi restore edilmiş, yani dünyaya yeniden dönmüştür.[16] Brighamcı Mormonlar “sürekli restorasyon” veya “devamlı restorasyon” (ongoing restoration) olarak adlandırılan bir doktrine sahiptir. Buna göre İncil’in restorasyonu (restoration of the gospel) Joseph Smith zamanında tamamlanmamıştır ve günümüzde halen devam etmektedir.[17]
Haruni Ruhbanlık ve Melçizedek Ruhbanlığı
Mormonluğun kurucusu Joseph Smith’in tanrıdan aldığını iddia ettiği vahiylerden biri de ruhbanlığın (priesthood) restorasyonudur. Smith’e göre ruhbanlık “Tanrı’nın insanlara Tanrı’nın çocuklarının kurtuluşu için gereken her şeyi yapabilmeleri için verdiği güç ve otoritedir. Ruhbanlık, Haruni (Aaronic) ruhbanlık ve Melçizedek (Melchizedek) ruhbanlığı olmak üzere ikiye ayrılır. Melçizedek ruhbanlığı Haruni’ye kıyasla daha üstündür. Bu ruhbanlığa sahip kişiler LDS kilisesinin bütün ruhani işlerini yönetir. Brighamcı Mormon kilisesinin hiyerarşisinde yer alan ihtiyar (elder), yüksek rahip (high priest), patrik (patriarch), yetmiş (seventy) ve havariler (apostle) bu ruhbanlığa sahiptir. Sadece 18 yaşın üzerinde olan erkekler Melçizedek ruhbanlığını elde edebilirler. Daha alt düzeyde olan Haruni ruhbanlık ise vaftiz gibi ritüelleri gerçekleştirme yetkisine sahiptir ve hiyerarşi içerisinde yer alan diyakoz (deacon), öğretmen (teacher) ve rahipler (priest) bu ruhbanlığı ellerinde tutar. 11 yaşın üzerindeki erkek çocuklar eğer uygun bulunurlarsa Haruni ruhbanlığına girebilirler.[18]
Provo, Utah, ABD'deki bir Mormon kilisesinde Pazar günü gerçekleştirilen tipik bir "sakrament toplantısı" (sacrament meeting). Mormonlardaki sakrament toplantısı diğer Hristiyan mezheplerindeki pazar ayininin yerine geçer.
İkili ruhbanlık fikri Mormon kilisesinin en erken dönemlerinde mevcut değildi. Yüksek rahiplik (high priest) ilk kez 3 Haziran 1831’de ortaya çıkmıştır. Erken Mormon kilisesinin önemli tanıklarından olan David Whitmer’a göre “Mukaddes Kitap kaynaklarından talihsiz bir sapma olarak gördüğü yüksek rahipliğin ortaya çıkışı, “tamamen Sidney Rigdon'ın zihninden kaynaklandı”; “Rigdon sonunda Kardeş Joseph'i, eski zamanlarda böylesine büyük bir güce sahip olan yüksek rahiplerin bugün Mesih Kilisesi'nde olması gerektiğine ikna etti. Kardeş Joseph'e bu konuda Rab'be danışmasını söyledi ve onlar da hatalı arzularına uygun bir cevap aldılar.”[19] Daha sonra bu yüksek rahiplik fikri Melçizedek ruhbanlığı fikrine dönüşecektir. Joseph Smith ilk kez Nisan 1836’da bir vizyon gördüğünü ve bu vizyonda Peygamber İlyas’ın kendisine Melçizedek ruhbanlığını verdiğini anlatmıştır.[20]
Günümüzde ırktan bağımsız olarak Son Zaman Azizleri Kilisesi mensubu olan bütün erkekler ruhbanlık alabilse de 1852’den 1978’e kadar zenciler ve ailesinde zenci soyu olanlara Haruni ve Melçizedek ruhbanlıkları verilmemiştir. Siyahilerin 1978’e kadar ruhbanlık elde edememeleri onların bu tarihten önce misyonerlik faaliyetinde bulunmalarını; yerel, ulusal veya küresel düzeyde herhangi bir liderlik pozisyonunda bulunmalarını, tapınak bahşedilişi (temple endowment) gibi tapınak ritüellerini gerçekleştirmelerini, evlilik mühürlemesi (marriage sealing) yapmalarını engellemiştir. Bu da siyahi Mormonların, diğer ırklardan olan Mormonların aksine cennetin en üst seviyesi olan göksel krallığa (celestial kingdom) ulaşamayacağı ve tanrı olamayacağı anlamına gelmektedir.[21]
Bu yasak sadece zenciler için değil, kendisi beyaz olsa bile ailesinde zenci köken bulunan insanlar için de geçerlidir. Mark L. Grover’ın anlattığı ve Brezilya’da yaşanmış şu olay buna bir örnektir:
“Mormon cemaatinin önünde duran genç adam, çoğu on dört yaşındaki gencin sahip olduğu heyecan ve hayata duyduğu takdiri sergiliyordu. Karşısına çıkacak zorluklarla yüzleşme isteğini, hatta özlemini hissedebiliyordu. Diyakoz (deacon) olmaya hazırdı. Yanında duran genç Brezilya şube başkanı (branch president), cemaate Haruni rahipliğin önemini ve böyle bir sorumluluğun genç bir adamın hayatı üzerindeki etkisini anlattı. Bu çocuğun olağanüstü cesaretini ve davranışlarını kısaca anlattı. Kiliseye ebeveyn desteği olmadan katılmış ve alışılmadık baskı ve zorluklara rağmen faaliyetlerini sürdürmüştü. Şube başkanı, daha önce yapılan liyakat görüşmesinde genç adamın, henüz on dört yaşında biri için olağanüstü olan, hayatın manevi yönleri hakkında derin ve bilgili olduğunu ifade ettiğini açıkladı. Şube başkanının ve Brezilya cemaatinin çoğunun, Mormon rahipliğini almaya layık olduğundan şüphesi yoktu. Cemaatin onayını sağ eli kaldırarak talep etmek, basit bir formaliteden ibaretti. Olaylar planlandığı gibi gitmedi. Zorunlu olumsuz oy talebi yapıldığında, cemaatten dört kişi, ki hepsi de Amerikalı misyonerlerdi, itiraz etti. Şaşkın ve nasıl ilerleyeceğini bilemeyen şube başkanı, genç adamı oturttu ve toplantıdan sonra sorunun çözüleceğini belirtti. Cemaat şaşkına döndü, çoğu kilisede olumsuz oy verildiğini hiç görmemişti. Çocuğun kafası karışmıştı ve ne olduğunu tam olarak anlayamamıştı.
Kutsal ayin toplantısından sonra düzenlenen bir konferansta ihtiyarlar (elder-burada Amerikalı misyonerleri kastediyor) sorunu anlattılar. Çocuğun ailesine yaptıkları ziyaretlerde, iki küçük erkek kardeşinin zencilere özgü fiziksel özellikler sergilediğini fark etmişlerdi. Genç adam açık tenli ve kahverengi dalgalı saçlı olmasına rağmen, bir aile üyesinde Afrika kökeninin bulunup diğerinde bulunmaması alışılmadık bir durum değildi. Şüpheleri doğruysa, Afrika kökeni nedeniyle Mormon rahipliğine uygun olmayacaktı. Şube başkanı aileyi hiç ziyaret etmemiş ve küçük kardeşleri hiç görmemişti. Brezilyalı danışmanının ve bir Amerikalı ihtiyarın (misyonerin) aileyi ziyaret edip, herhangi bir işlem yapılmadan önce çocuğun soyunu çok incelikli bir şekilde belirlemesi gerektiğine karar verdi.
Bir hafta sonra ihtiyarlar geri döndü. Çocuğun ailesiyle bir akşam geçirip soyağacı hakkında konuşmuş ve aile fotoğraflarına bakmışlardı ve aile fotoğraflarında siyah atalarının izlerini görebildiklerini hissettiler. Dolayısıyla, Kilise politikasına göre, ailedeki hiçbir çocuğa rahiplik verilemezdi. Genç çocuğa karar bildirildi, onun rahipliğe reddedilmesinin nedenleri açıklandı ve Kilise'deki faaliyetlerine devam etmesi tavsiye edildi.”[22]
Cennetsel Baba ve Cennetsel Anneler
Mormonlar, diğer birçok Hristiyan mezhebinin aksine teslis inancını kabul etmez. Bunun yerine Tanrı Baba (God the Father), İsa Mesih ve Kutsal Ruh’un (Holy Ghost) üç farklı kişi olduğuna inanırlar. Diğer Hristiyanların Baba Tanrı olarak adlandırdığı tanrı Mormon teolojisinde Cennetsel Baba (Celestial Father) olarak geçer. Cennetsel Baba’nın karıları da Cennetsel Anneler (Heavenly Mothers) olarak bilinir. Brighamcı Mormonların ikinci peygamber-başkanı Brigham Young, Havva’nın Cennetsel Baba’nın karılarından biri olduğunu belirtmektedir.[23] Brighamcı Son Zaman Azizler Kilisesi’ninen üst yönetim kademesi olan ve Ağustos 2025 itibariyle bugünkü peygamber-başkan olan Russell M. Nelson da dahil olmak üzere üç kişiden oluşan birinci başkanlığın üyesi Dallin H. Oaks da Temmuz 2025’te yaptığı bir konuşmada birden fazla Cennetsel Anne olabileceğinden bahsetmiştir.[24]
Kurtuluş Planı ve Cennetin Üç Seviyesi
Kurtuluş Planı (Plan of Salvation) insanların dünyaya nasıl geldiklerini ve öldükten sonra nasıl cennete gidebileceklerini açıklayan bir Mormon doktrinidir. Buna göre insanların yaşamının üç evresi bulunur. Bunlar mevcudiyet öncesi yaşam (pre-existence veya pre-earthly life), dünya yaşamı (mortality veya earthly life) ve ölümden sonraki ruhlar dünyasıdır (spirit world). Bu plana göre ölen insanlar tanrı tarafından yargılanır ve dört yerden birine gönderilir: Göksel krallık (celestial kingdom) telestiyal krallık (telestial kingdom), topraksal krallık (terrestrial kingdom) ve dış karanlıktır (outer darkness). Göksel krallık cennetin en üst seviyesiyken, telestiyal krallık bir alt seviye, topraksal krallık ise cennetin en alt seviyesidir. Dışarı karanlık ise cehennemin Mormon teolojisindeki karşılığıdır.[25]
Mormon teolojisine göre en üst düzey insanlar “yükseliş” (exaltation) yaşarlar, yani sonsuza kadar göksel krallıkta kalırlar. Sadece Mormon kilisesinin yasalarına uyan ve ritüellerini uygulayan kişiler en üst düzey cennete gidebilir. Bu uyması zorunlu yasalara kilisenin kurallarına uygun olarak gerçekleştirilen “göksel evlilik” (celestial marriage) de dahildir.[26]
Mevcudiyet öncesi dönem insanların Cennetsel Baba (Hevenly Father) ve Cennetsel Anne’nin (Heavenly Mother) ruh çocukları (spirit children) olduğu dönemdir. İnsanlar doğduktan sonra Kurtuluş Planı’nın ikinci aşamasına geçerler ve mevcudiyet öncesi hayatlarını hatırlamazlar. Burada insanların tercih edebileceği iki seçenek mevcuttur: Ya Cennetsel Baba ve onun oğlu olan İsa’nın yolunu ya da şeytanın (Lucifer) yolunu seçebilirler. Şeytan, Cennetsel Baba tarafından cezalandırılmış ve fiziksel bir bedene sahip olmasına izin verilmemiştir. Bu yüzden insanları sürekli Cennetsel Baba ve İsa’dan uzaklaştırmaya çalışır.[25]
Patriyarkal Kutsama
Mormon kilisesinin vaftiz edilmiş her üyesi kazık patrikleri (stake patriarch) tarafından verilen bir patriyarkal kutsamaya (patriarchal blessing) hak kazanmıştır. Mormon kilisesine göre bu kutsamalar kişinin İsrailoğulları’nın hangi soyundan olduğunun beyanını ve tanrıdan vahiy olarak gelen kişisel öğütleri içerir.[27] Kazık patrikleri On İki Havariler Konseyi üyeleri tarafından seçilirler.[28]
Kan Kefareti
Kan kefareti (blood atonement) doktrini Joseph Smith döneminde ortaya çıkmış, Brigham Young döneminde ise gelişimini tamamlamış bir Mormon doktrinidir. Buna göre bazı ağır günahlar tövbe edilse ve pişmanlık duyulsa bile affedilmez. Bu günahların affedilmesinin tek yolu günahkar kişiyi kanını dökerek öldürmektir. Bu durumda ölüden akan kan onun günahlarına kefaret olacaktır.[29] Kan kefaretini tetikleyen günahlar cinayet, çeşitli cinsel suçlar ve tapınakta verilen çeşitli yeminlerin tutulmamasıdır. Mormonların Utah’a yeni yerleştiği zamanlarda çok eşlilik doktrinine karşı çıkmak da cezası kan kefareti olan günahlar arasında sayılmıştır.[30]
Adem-Tanrı Teorisi
Brighamcı Mormon kilisesinin ikinci peygamber-başkanı olan Brigham Young, Cennetsel Baba ve Adem’in aynı kişi olduğunu iddia etmiştir.[31] Erken Mormon kilisesinin önemli isimlerinden Heber C. Kimball da “Tanrı bana İsa Mesih, Adem’in oğludur” dedi diyerek yine Adem ile Baba Tanrı’yı aynı kişi olarak kabul etmiştir.[32] Bu fikir Adem-Tanrı teorisi (Adam-God theory) olarak bilinir.
Çok Eşlilik
Erken dönem Mormon peygamber-başkanlarının ergen (18 yaşından küçük) kızlarla yaptıkları çok eşli evlilikleri, aralarındaki yaş farkını ve bu kızlardan kaç çocukları olduğunu gösteren İngilizce bir grafik.
Mormon kilisesinin erken dönemlerinde çok eşlilik (polygamy) cennetin en üst katına ulaşmak için şart olarak görülmekteydi. Brighamcı Son Zaman Azizler Kilisesi’nin Joseph Smith’ten sonra ikinci peygamber-başkanı olan Brigham Young, Söylemler Defteri (Journal of Discourses) adlı kitabının "Çok Eşliliğin Yararlı Etkileri" (Beneficial Effects of Polygamy) adlı bölümünde şöyle demektedir: “Tanrı olacak olan tek insanlar, hatta tanrıların oğulları olacak olanlar bile, çok eşliliğe girenlerdir. Diğerleri ise yüceliğe erişir ve hatta Baba ve Oğul'un huzuruna çıkmalarına izin verilebilir; ancak yücelik içinde kral olarak hüküm süremezler, çünkü kendilerine sunulan nimetleri kabul etmeyi reddetmişlerdir.”[33] Mormonluğun kurucusu olan Joseph Smith’in ise 35 tane karısı vardı.[34] Brighamcı Mormon kilisesinin dördüncü peygamber-başkanı olan Wilford Woodruff 1890 yılında poligaminin yasaklandığını belirten bir manifesto kaleme almıştır. Ancak Mormon Kilisesi kaynaklarına göre özellikle Kanada ve Meksika’daki Mormonlar 1904 yılında peygamber-başkan Joseph F. Smith yeni bir manifesto açıklayana kadar çok eşli evliliklere devam etmiştir.[35]
“1840'ların başlarından kalma çeşitli kaynaklar - özel bir günlük ve eski Son Zaman Azizleri'nin bildirileri - Joseph'in çok eşli olduğuna dair el yazması kanıtlar sunmaktadır. En eskisi, Ekim 1842'de Joseph Smith ile mühürlendiğini iddia ettiği Agnes Smith, Louisa Beaman, Presendia Buell, Elizabeth Davis Durfee ve Patty Sessions da dahil olmak üzere birkaç kadını tespit eden, o zamanlar aforoz edilmiş John C. Bennett'e aittir.” Brighamcı kilisenin dördüncü peygamber-başkanı olacak olan Wilford Woodruff da Joseph Smith’in çok eşlilik doktrinini 1840 veya 1841 gibi belirli kişilere öğrettiğini söylemiştir.[36] Bazı kaynaklara göre Joseph Smith, önünde “kılıcını çekmiş bir melek” durduğunu ve kendisine, çok eşlilik inancı ve uygulamasını getirmezse peygamberlik gücünü kaybedeceğini ve Kilise'nin ilerleyemeyeceğini söylediğini bildirmiştir.[37]
Joseph Smith’in evlendiği bazı kadınların zaten önceden kocaları vardı. Smith genellikle kendi arkadaşlarının ve Mormon kilisesinin üst düzey yetkililerinin karılarıyla evlenmiştir. Örneğin Smith, bodyguard’ı Jonathan Holmes’un eşi Elvira Cowles ile, Mormon kilisesi üyesi Windsor Lyon’ın eşi Sylvia Sessions ile, David Sessions’ın eşi Patty Barlett ile evlenmiştir. Marinda Johnson’ın On İki Havariler Konseyi’ndeki havarilerden biri olan eşi Orson Hyde misyonerlik faaliyetleri için Filistin’de bulunduğu sırada Smith, Marinda Johnson ile evlenmiştir. Aynı şekilde, Smith’in çok eşli evlilik yaptığı kadınlardan biri olan Zina Huntington’ın eşi Henry Jacobs, Smith’in yakın arkadaşıdır.[38]
Brigham Young ve 1875'teki karılarını tasvir eden 1904 tarihli bir çizim.
1850’li yıllarda Utah’ta zaten evli olan ve Avrupa’ya giden Mormon misyonerleri Avrupalı kızları tek eşli evlilik vaadiyle kandırıp onları Mormonluk dinine geçirmişler ancak bu kızları Utah’a geri döndükten sonra ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci karıları yapmışlardır.[39] Utahlı Mormon erkeklerle çok eşli evliliklere giren kadınlar kocalarının malı gibi muamele görmüş ve hiçbir hakka sahip olmamışlardır. Bu dönemde poligamiye karşı çıkmanın cezası kan kefaretidir (blood atonement). Yani çok eşliliği eleştiren kadınlar Kilise’nin adını lekeledikleri ve tapınakta verdikleri gizli sözleri (İtaat Yasası-Law of Obedience) tutmadıkları için öldürülmüşlerdir. Kadınlar kendi itibarlarını sıfırlamadan çok eşli evliliklerden ayrılamıyorlardı. Bundan dolayı bu dönemde Utahlı kadınlar arasında intihar vakaları çok yaygındı. Kandırılan ve rızası olmadan çok eşli bir evliliğe sokulan bir kadın boğazı kesilmiş olarak ve hemen yanında bir ustura olduğu halde bulunmuştu. Kadınlar için çok eşli bir hayat o kadar kötü ve eziyet vericidir ki intihar bu kaderden kaçınmak için tercih edilen bir yöntemdir.[40]
1831 tarihli, Joseph Smith'in Mormonların Kızılderililerle evlenmelerini ve böylece nesillerinin "beyazlaşmasını" emreden vahyinin kopyasının önemli bir bölümünün fotoğrafı. Orijinal belge, İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi'nin tarih bölümünde bulunmaktadır.
Brigham Young döneminde çok eşlilik Mormon erkekleri tarafından sadece bir hak değil, aynı zamanda bir görev olarak görülüyordu. Çünkü Mormon teolojisine göre Mormon erkekler ve kadınlar cennetin en üst kademesi olan göksel krallığa girebilmek için çok eşli bir evlilik içinde olmaları gerekmekteydi.[41]
Her ne kadar günümüzdeki Son Zaman Azizler Kilisesi bu dünyadaki çok eşliliği kabul etmiyor olsa da sonsuz çok eşlilik (eternal polygamy) doktrini hala varlığını sürdürmektedir. Mormon teolojisine göre her evlilik bir mühürlemedir (sealing) ve sonsuza kadar devam eder. Mormon erkekleri karılarının ölmesi ya da boşanmaları durumunda ilk eşleriyle olan mühürlemelerini iptal etmeden, kendilerini yeni evlendikleri bir kadına mühürleyebilmektedir. Bunu yapan Mormon erkekleri, hem eski (ölen ya da boşandıkları) karılarına hem de ikinci evliliklerini yaptığı karılarına mühürlü oldukları için öldükten sonra cennette iki karıları olacaktır. Fakat Kilise, Mormon kadınlarının bunu yapmalarına izin vermemektedir. Kocası hayatını kaybeden bir kadın onunla olan mührünü iptal etmeden yeni evlendiği kocasına mühürlenememektedir. Dolayısıyla ölümden sonra Mormon erkekleri birden çok kadınla çok eşlilik yaşarken Mormon kadınları birden fazla erkekle çok eşlilik yaşayamamaktadır. Ağustos 2025 itibariyle Son Zaman Azizler Kilisesi’nin peygamber-başkanı olan Russell M. Nelson, iki kadına birden mühürlenmiştir: 2005’te hayatını kaybeden ilk eşi Dentzal White ve daha sonra evlendiği yeni eşi Wendy Watson. Dolayısıyla Mormon doktrinine göre Nelson öldükten sonra cennette biri White diğeri Watson olmak üzere iki eşe sahip olacak, yani çok eşli olacaktır. Nelson’dan sonra Kilise’nin en güçlü ikinci adamı olan Dallin H. Oaks da aynı şekilde hem eski eşi June Dixon hem de şimdiki eşi Kristen McMain olmak üzere iki kadına mühürlüdür. Dolayısıyla bu dünyada olmasa da öteki dünyada çok eşlilik Brighamcı Mormon kilisesinin halen bir parçasıdır.[42]
Mormon Kozmolojisi
Mormon kozmolojisine göre tanrı Kolob adlı bir yıldızın yakınlarında yaşamaktadır. Kolob, Mormonların kutsal kitaplarından Çok Değerli İnci’nin bir parçası olan İbrahim’in Kitabı’na (Book of Abraham) göre tanrı tarafından yaratılan ilk şeydir ve diğer bütün yıldızları yönetir. Kolob’da geçen bir gün bizim dünyamızdaki bin yıla denktir. Ayrıca İbrahim’in Kitabı’na göre bizim güneş sistemimizde yer alan güneş de ışığını ve enerjisini Kolob’dan almaktadır ki bu bilimsel olarak yanlış bir iddiadır.[43]
Ayda ve güneşte insanların yaşayıp yaşamadığı sorusu da Mormon kozmolojisinin tartışma konularından biridir. 1836’da Mormon kilisesine katılmış olan Oliver B. Huntington, 1892’de yazdığı bir yazıda Joseph Smith’in kendisine ayda insanların yaşadığını ve bu insanların (bir Protestan mezhebi olan) Quaker tarzı kıyafetler giydiğini ve 1000 yıl yaşadığını söylediğini belirtmiştir. Ayrıca yine Huntington’a göre Joseph Smith’in babası Joseph Smith Sr. Huntington’a verdiği patriyarkal kutsamada (patriarchal blesssing) onun ayda ve gezegenlerde yaşayan insanlara İncil’i anlatacağı kehanetinde bulunmuştur. Erken Mormon kilsesinin önemli isimlerinden olan Joseph Smith’in kardeşi Hyrum Smith de insanların tıpkı dünyada olduğu gibi aya, güneşe ve yıldızlara yerleştiğini söylemiştir.[45]
Ademi Dil
Mormonizmin kurucusu Joseph Smith, Hz. Adem’in konuştuğu iddia edilen Ademi dildeki (Adamic language) veya diğer adıyla saf dildeki (pure language) bazı kelimeleri içeren vahiyler aldığını iddia etmiştir. Smith’e göre “Avmen” (Awmen) kelimesi Ademi dilde tanrı anlamına gelirken bu dilde tanrının oğluna "Dı San Avmen" (The Son Awmen), meleklere de “Avmen Anglsmen” (Awmen Angls-men) denir.[46]
Misyonerlik faaliyetleri, Mormonluğun ilk günlerinden beri Kilise’nin temel pratiklerinden biri olmuştur. Yerli Amerikalıların aslında İsrail’den göç eden Yahudiler olduğu ve Yahudilerin İsa’nın (çok kısa bir zaman sonra gerçekleşeceği tahmin edilen) ikinci gelişinden önce Hristiyanlığa döndürülmesi gerektiği inancı erken Mormonizm dönemindeki misyonerlik çalışmalarının temel motivasyonunu oluşturmuştur.[47]
Brighamcı Mormon kilisesinin misyonerlik faaliyetleri bugün hala devam etmektedir. Tüm sağlıklı ve genç Son Zaman Azizleri erkeklerinin iki yıllık, tam zamanlı bir misyonerlik görevi yapması beklenir.[48] Misyonerler nerede hizmet vereceklerini veya hangi dilde propaganda yapacaklarını seçemezler ve misyonlarını ya keni kaynaklarıyla ya da ailelerinin yardımıyla finanse etmeleri beklenir.[49] Tüm misyonerlik faaliyetleri yürüten misyonerler, "misyon" (mission) adı verilen idari bölgelere ayrılmıştır. Her misyondaki çalışmalar, yaşlı ve yetişkin bir erkek misyon başkanı (mission president) tarafından yönetilir. Temmuz 2024 itibarıyla Brighamcı Mormon kilisesinin 450 misyonu bulunmaktadır.[50]
Kıyamet ve İkinci Geliş
Salt Lake Tapınak Meydanı'ndaki İsa heykeli. Mormonlar 1830'dan beri İsa'nın kısa bir süre sonra döneceğine inanmaktadır.
19. yüzyıl Mormonları İsa’nın kısa bir süre sonra yeniden döneceğine inandıkları için sürekli İsa’nın ikinci gelişini gösteren işaret arayışında olmuşladır. Smith’in 1831 yılında aldığını iddia ettiği bir vahye göre İsa’nın ikinci gelişinden önce kurulacak Yeni Siyon (New Zion) şehri ABD’nin Missouri eyaletinde olacaktır. “Böylece, Siyon'un İkinci Geliş'te geri döneceği şeklindeki kıyamet teması, Amerika Birleşik Devletleri'nin fiziksel coğrafyasıyla ilişkilendirilmeye başlanmıştır.”[51] Erken dönem Mormonlar İsa’nın yeniden dünyaya dönüşünün çok yakında olduğuna inanmıştır. Joseph Smith’in 7 Aralık 1830 tarihinde aldığı bir vahiy ikinci gelişin “çok yakında” gerçekleşeceği şeklindedir. 14 Şubat 1835’te ise Joseph Smith kıyametin 56 yıl içinde kopacağını açıklamıştır ki bu hesaba göre kıyametin kopma tarihi 1891 yılına denk gelmektedir. Smith, takipçilerine ikinci gelişin geleceğini anlamaları için kullanabilecekleri çeşitli işaretlerden de bahsetmiştir. Mesela Smith’e göre gökyüzünde bir gökkuşağının görüldüğü yıl İsa dünyaya dönmeyecektir. Ayrıca Smith, 1833’te gerçekleşen ve Amerika topraklarından izlenebilen Leonid meteor yağmurunu da ikinci geliş ve kıyametin çok yakın olduğunun habercisi olarak görmüştür.[52]
Mormonların ana akım Hristiyanlardan farklı olan yanlarından biri kilisenin yanında tapınak (temple) adı verilen bir ibadethanelerinin daha olmasıdır. Joseph Smith’e göre restorasyon teolojisinin çekirdeği tapınak ibadetleridir.[53] Tapınaklarda dört farklı Mormon ritüeli (ordinance) gerçekleştirilir. Bunlar sırasıyla ölüler için vaftiz (baptism for the dead), mühürleme (sealing), bahşediliş (endowment) ve ikinci meshediliştir (second anointing). Bugün bahşediliş ritüelinin bir parçası olan yıkama ve meshetme (washing and anointing) ile mühürleme ilk kez 1836’da Kirtland Tapınağı’nda uygulanmış, diğer tapınak ritüelleri ise ilk kez 1842 ve 1843 yılında Nauvoo’da yapılmaya başlanmıştır.[54]
Tapınak ritüellerinin, özellikle de bahşediliş ritüelinin Mason ritüelleriyle olan benzerliği de tartışma konusu olmuştur. Erken Mormon liderlerinden olan Heber C. Kimball 1858’de, Mormon ritüellerinin Masonlukla olan benzerliğini kabul etmiş ve gerçek Masonluğun ancak Mormonizm’de bulunabileceğini belirtmiştir: “Biz gerçek Masonluğa sahibiz. Günümüz Masonluğu, Süleyman ve Davud [peygamberler] döneminde yaşanan döneklikten (apostasy) alınmıştır. Onlar zaman zaman doğru olan bir şeye sahipler, ama biz gerçek olana sahibiz.” Brighamcı Mormonların ikinci peygamberi olan Brigham Young’un karılarından biri ise Young bahşediliş ritüelinden “göksel Masonluk” (celestial Masonry) olarak bahsetmektedir. David John Buerger’e göre “bu alıntılar, Joseph Smith'in çağdaşlarının tapınak [bahşediliş] törenini eski İsrail'in Masonik ayinlerinin daha saf bir biçimi olarak gördüklerini, daha önce kaybolmuş ancak orijinal bozulmamış haline geri döndürülmüş bir şey olarak gördüklerini öne sürüyor. Havari Melvin J. Ballard ve E. Cecil McGavin, Masonluğun çıraklık, meslektaşlık ve usta Masonluktan oluşan üçlü derece sisteminin Süleyman Tapınağı'na veya hatta Adem zamanına kadar uzandığına inanan birçok Mormon arasındaydı. Yine de, daha önce gördüğümüz gibi, yirminci yüzyıl Masonluk tarihçilerinin araştırmaları, üçlü Masonluğun kökenlerini zamansal olarak çok daha yakın bir yere yerleştiriyor. Kısacası, Masonluğun bahşediliş için kadim bir kaynak sunamadığı görülüyor.” [55]
Bir Presbiteryen rahibi olan Allan H. Swan, 1990'da Mormonların sadece yüzde 8 ile 10 arasında bir bölümünün tapınak ritüellerine (temple ordinances) katıldığını, bütün Mormon liderleri ve yöneticilerinin de bu azınlık içerisinden seçildiğini yazmaktadır.[56]
Ölüler İçin Vaftiz
Bahşediliş seremonisindeki eğitimin bir kısmının yaşandığı telestiyal oda (telestial room), Salt Lake Mormon Tapınağı.
Mormonların ölümden sonra vaftiz (posthumous baptism) doktrinine göre insanlar öldükten sonra bile vaftiz edilerek Mormon kilisesinin takipçisi haline getirilebilir. Başta eski ABD başkanıJohn F. Kennedy, Britanyalı yazar C. S. Lewis, İngiliz yazar William Shakespeare ve Holokost kurbanı YahudiAnne Frank olmak üzere birçok ünlü isim Mormonlar tarafından bu yolla vaftiz edilmiştir. Hatta Mormon LDS kilisesi ünlü fizikçiAlbert Einstein’ın bu yolla vaftiz edildiğini kabul etmiştir. Ölüler için vaftiz aynı zamanda “vekil vaftizi” (proxy baptism) adıyla da geçer çünkü ölen kişinin vaftiz olma imkanı olmadığı için yaşayan bir kişi onun yerine geçerek vaftiz olur. Vekil vaftizi ilk kez 1840 yılında Mormonluğun kurucusu Joseph Smith tarafından gerçekleştirilmiştir.[57]
Bahşediliş seremonisine katılan Mormonların hayatları boyunca her gün giymek zorunda iç kıyafetler (garments).
PBS kanalının Frontline programındaki özel bir dizi için verdiği röportajda, eski Mormon Elbert Peck, ölüler için vaftiz ritüelinde vekillik yapmış biri olarak yaşadığı deneyimi şöyle anlatmaktadır: “Sizi vaftiz eden ruhbanlık (priesthood) sahibi bir adam var. Sıra size geldiğinde vaftiz havuzuna giriyorsunuz. Ve her seferinde birkaç isim için, belki 20 isim için vaftiz ediliyorsunuz. Bu sefer, vaftiz edildiğiniz kişinin adının ekranda göründüğü bir bilgisayar ekranı vardı. Sizi elinizden tutar, diğer elini sağa doğru kaldırır ve şöyle derdi: “Elbert Peck, Joseph Schwenden veya her kimse onun adına ve onun için, sizi Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına vaftiz ediyorum.” Sonra sizi suya daldırıyorlar ve sonra çıkıyorsunuz.”[58]
Mühürleme
Evlilik mühürlemelerinin gerçekleştirildiği oda, Salt Lake Mormon Tapınağı. Tapınak kıyafetini (temple garment) giymiş bir kadın fotoğrafın sağ tarafında sandalyede oturmaktadır.
Mormon doktrinine göre karı-kocanın öldükten sonra sonsuza kadar bir arada yaşayabilmeleri için bir Mormon tapınağında mühürlenmesi gerekmektedir. Sonsuz mühürleme (eternal sealing) veya evlilik mühürlemesi (marriage sealing) olarak da adlandırılan bu ritüel aslında bir tür evlilik seremonisidir. Sonsuz evlilik (eternal marriage) doktrini Josephn Smith tarafından 1841 yılında, sonsuz vekalet evliliği (eternal proxy marriage) ritüeli de 1842 yılında ilk kez oluşturulmuştur. Gary James Bergera’ya göre “ölüler için yapılan vaftiz, ölen akrabaların (ve arkadaşların) Mesih'in kilisesine üyeliğini garanti altına alıyordu; ebedi evlilik, yaşayan karı ve kocaları ölümden sonra birleştiriyordu; vekalet evliliği ise eşleri ölen partnerlerine bağlıyordu. Mormonlar, bu üç törenin Smith'in göksel “akrabalık temelli antlaşma sistemi” vaadini etkili bir şekilde gerçekleştirdiğine inanıyordu.”[59]
LDS kilisesinin eğitimcisi Danel W. Bachman, “Peygamber [Joseph Smith], yalnızca onun onayını alanların [evlilik] dini kuralını gereği gibi uygulayabileceğini ve kendisinin sonsuza kadar geçerli olmayan evlilikleri geçersiz kılabileceğini düşünüyordu” sonucuna varmıştır. Evlilik töreninin bir parçası olarak, kocaya karısı üzerinde 'ataerkil' otorite sağlayan ruhbanlık anahtarları (priesthood keys) veriliyordu.”[60]
Mormonların bahşediliş ritüeli sırasında giydikleri tapınak kıyafetleri, 1904.
Mühürleme ritüeli çok eşlilikle de bağlantılıdır. Hatta 19. yüzyıl Utah’ında “göksel evlilik” (celestial marriage) “çok eşli evlilik” (plural marriage) ile eş anlamlı olarak görülmüştür. İlk çok eşli Mormonlardan William Clayton şöyle demektedir: “Ondan [yani Smith'ten], çok eşlilik (polygamy) ve göksel evlilik (celestial marriage) doktrininin yeryüzünde insana vahyedilmiş en kutsal ve önemli doktrin olduğunu ve bu ilkeye itaat edilmeden hiçbir insanın göksel ihtişamın yüceliğine asla ulaşamayacağını öğrendim.”[61]
Bahşediliş
Bahşediliş Brighamcı Mormon kilisesi tarafından sadece çeşitli mülakatlar sonucunda bu ritüele katılmaya layık görülen kişiler için gerçekleştirilir. Dört parçadan oluşur:
1- Yıkama ve meshetme hazırlık törenlerinden oluşan bir başlangıç
2- Dersler ve temsiller içeren bir eğitim bölümü
3- Antlaşmaların (yani yeminlerin) yapılması
Salt Lake Tapınağı göksel oda (celestial room) dekoru
Tören sırasında Mormonlar tapınak kıyafetleri giyerler, tören odalarında çeşitli göksel yasaları (itaat, iffet, fedakarlık ve kutsama dahil) hakkında eğitim alırlar ve bu yasalara uymak için sözler verirler.[63] Başlangıç inisiyasyonu asıl bahşediliş ritüelinin bir ön hazırlığıdır ve şunlardan oluşur:
1- Talimat (instruction)
2- Sembolik yıkama ve meshetme törenleri
3- Tapınak giysisi (temple garment) giymek
4- Bahşedilişe için hazırlık olarak “yeni bir isim” almak.[64]
Daha sonra katılımcılara Mormonluğun temel öğretilerinden olan “Kurtuluş Planı” hakkında eğitim verilir. Anlaşmaların (covenants) yapıldığı bölümde beş farklı yasadan bahsedilir ve bahşediliş ritüeline katılan kişi bu yasalara uyacağına dair söz verir.
Tanrı'nın emirlerini yerine getirmeye çabalamayı içeren İtaat Yasası (Law of Obedience).
Rab'bin işini desteklemek için mümkün olan her şeyi yapmak ve pişman bir ruhla tövbe etmek anlamına gelen Fedakarlık Yasası (Law of Sacrifice).
Vaftiz, tövbe ve Kutsal Ruh tarafından kutsanmayı da içeren İsa Mesih'in öğrettiği daha yüksek yasayı ifade eden İncil Yasası (Law of the Gospel).
Tanrı'nın yasasına göre, bir bireyin yalnızca yasal ve meşru bir şekilde evli olduğu kişiyle cinsel ilişkiye girmesi anlamına gelen Bekaret Yasası (Law of Chastity).
Kiliseyi ileri taşımak için zamanını, yeteneklerini ve Rab'bin bir bireyi kutsadığı her şeyi adamak anlamına gelen Kutsama Yasası (Law of Consecration).[65]
Bahşediliş ritüeli sırasında dört farklı gizli tokalaşma biçimi de katılımcılara öğretilir. Bunlar sırasıyla, “Haruni ruhbanlığın birinci simgesi,” “Haruni ruhbanlığın ikinci simgesi,” “Melçizedek ruhbanlığının birinci simgesi” (çivi işareti/sign of the nail) ve “Melçizedek ruhbanlığının ikinci simgesi” (patriyarkal tutuş/patriarchal grip) isimli tokalaşmalardır.[66]
Mormon bahşediliş seremonisindeki dört gizli tokalaşmayı gösteren illüstrasyonlar. Soldan sağa: “Haruni ruhbanlığın birinci simgesi,” “Haruni ruhbanlığın ikinci simgesi,” “Melçizedek ruhbanlığının birinci simgesi” (çivi işareti) ve “Melçizedek ruhbanlığının ikinci simgesi” (patriyarkal tutuş).
Bahşediliş seremonisinin antlaşma kısmının sonunda sunağın etrafındaki dua çemberinin (prayer circle) tasviri. Dua çemberinde yer alan Mormonlar tekrar tekrar "O, Tanrım! Ağzımdan çıkan kelimeleri duy!" demektedir.
En son test bölümünde ise katılımcı, fiziksel bir örtünün arkasında duran ve tanrıyı temsil eden bir adam tarafından az önce öğrenilen işaretler ve semboller hakkında bir teste tabi tutulur.[67]
David John Buerger’a göre “bahşediliş töreni kadınları hâlâ Tanrı ile ilişkilerinde eşit olarak değil, erkeklere itaat eden kişiler olarak tasvir ediyor. Örneğin, kadınlar: kocalarına doğrulukla itaat etmek için antlaşma yaparken, kocaları Tanrı'ya aracılık eden kişidir; kendilerine gelecekteki devletlerde kraliçe ve rahibe olarak atanma sözü verilir; ve törenin bir noktasında yüzlerini örtmeleri istenir; Havva, cennetten kovulduktan sonra anlatı bölümünde konuşmaz.”[68]
Allan H. Swan, 1990 yılında Mormon bahşediliş seremonisinden şu şekilde bahsetmiştir:
Bahşediliş töreni adı verilen sunum ritüeli, bir kişinin bir dizi eylem ve uygulama yoluyla, bu hayatta ve gelecek hayatta sürekli ilerleme için gerekli olduğuna inanılan özel bilgilerle tanıştırıldığı bir araçtır. Başlangıçta bir dizi canlı aksiyon draması olarak sunulan bağış törenleri artık film olarak sunulmaktadır. Bu törene katılanlar tapınakta bir yerden bir yere taşınırken, canlılık, bereket ve güç almak için yıkanıp meshedilirler ve taahhütlerini ve vaatlerini hatırlatmak ve bir koruma aracı olarak kendilerine özel bir tapınak giysisi verilir. Bahşediliş töreninin bir bölümü, Lucifer (Şeytan) ile Protestan bir papaz arasında geçen ve papazın Şeytan'ın bir aracı ve hilekarı olarak tasvir edildiği bir konuşmadır. Daha önceki bir sahnede ise özellikle Roma Katolik Kilisesi, Şeytan'ın bir aracı olarak hedef alınmıştır. Bahşediliş töreni, çeşitli gizlilik yeminleri etmeyi ve Mason ayinlerinde bulunanlara benzer özel işaretler ve el sıkışmaları öğrenmeyi içerir. Bağış töreni sırasında, katılımcıya yine gizli kalan yeni bir isim verilir. Tüm bu işaretler ve simgeler, yapılan antlaşmaların sembolleridir ve sonsuz yaşama girişi koruyan meleklerin yanından geçmek için kullanılır. Vaftiz ve göksel evlilik gibi bağış törenleri, ölüler adına gerçekleştirilebilir.[69]
İkinci Meshediliş
İkinci meshediliş (second anointing) birçok Mormonun bile haberinin olmadığı ve az sayıdaki lişi için gerçekleştirilen bir tapınak ritüelidir.[70] Joseph Smith ikinci bahşediliş için “bu mührü elde etmek, çağrımızı ve seçilmemizi kesinleştirmek demektir” ifadelerini kullanmıştır.[71]
“İkinci meshetme, iki bölümden oluşan özel bir törendi. İlk olarak, bir görevli karı kocanın başlarını yağla meshediyor, ardından onlara “ruhbanlığın tamlığını” (fulness of the priesthood) bahşediyordu. Böylece çift, daha önce bahşedilişte (ve dolaylı olarak göksel evlilik töreninde) verilen, Tanrı'ya rahip ve kral olmak veya kocaya rahibe ve kraliçe olmak üzere meshedilme vaadinin onayını alıyordu. İkinci bölüm ise, çift arasında gerçekleşen özel bir törendi; kadın, ölülerin dirilişinde kocasının üzerinde hak iddia edebilmek için kocasının ayaklarını yıkıyordu.”[72]
Remove ads
Brighamcı Mormon Kilisesi ve Yasal Süreçler
Özetle
Bakış açısı
İsa Mesih’in Son Zaman Azizler Kilisesi son yıllarda çeşitli davalara konu olmuştur. Mormon kilisesinde yaşanan taciz ve tecavüz olaylarını derlemeyi amaçlayan bağımsız bir aktivist grup olan floodlit.org’un verilerine göre 21 Ağustos 2025 itibariyle 4.301 vakada kurbanların bir Mormon (Son Zaman Azizleri) kilisesi üyesi tarafından cinsel istismara uğradığı iddia edilmektedir. Mormon kilisesi yetkililerinin yaşanan cinsel istismarı gizlediği iddia edilen 374 vaka mevcutken, Mormon kilisesi açılan davalar sonucu kurbanlara toplamda 52 milyon dolar ödeme yapmıştır. Mormon kilisesi binalarında gerçekleştirildiği iddia eden 80 istismar vakası bulunmaktadır. Hüküm giymiş 77 eski Mormon piskoposu (bishop) vardır. Kilise mensupları tarafından gerçekleştirilen taciz iddialarına ilişkin halen devam eden 94 ceza davası ve 122 hukuk davası bulunmaktadır.[73]
Ayrıca yine Brighamcı Mormon (İsa Mesih’in Son Zaman Azizler) Kilisesi, ABD hükümetine bağlı bir otorite olan SEC (Securities and Exchange Commission) tarafından 2023 yılında, 32 milyar dolar değerindeki yatırımlarını paravan şirketlerin ardına saklayarak gizlediği ve bu yolla 1934 tarhli Securities Exchange Act adli yasayı ihlal ettiği için 5 milyon dolarlık bir cezaya çarptırılmıştır.[74][75][76]
Son Zaman Azizleri hareketinin, Türkiye'de kiliseye kayıtlı 439 üyesi olmakla birlikte, üç kilisesi, toplam beş dalı (şubesi) ve 12 topluluğu bulunmaktadır.[77] Öte yandan Haziran 2006'da yayınlanan Mormonluk ve Mormon Kilisesi Üzerine Bir Araştırma adlı makalede belirtilen veriye göre Türkiye'de 850 Mormon yaşamaktadır.[78] Hem Mormon olup ibadetlerini gerçekleştirmek isteyenler için ve hem de kiliseyi tanımak isteyenler için İstanbul ve Ankara'da meetinghouse adı verilen toplantı evleri mevcuttur. Aynı zamanda da, Adana'daki İncirlik Hava Üssünde bulunan bir şapelde de, Mormon inancına sahip Amerikan askerlerine de dini hizmet verilmektedir. Kilisenin İzmir ve Gaziantep'te de şubeleri bulunmaktadır.[79]
Mormonlar ile Türkiye arasında tarihi bir bağ vardır. Kilisenin kuruluş yıllarından itibaren Mormonlar, Osmanlı'dan beri buralarda kilise tarihi için önemli adımlar atmışlardır. Öyle ki, kilisenin kurucusu ve ilk peygamberi olan Joseph Smith'in Amerika Birleşik Devletleri'nde öldürülmesinden yaklaşık beş altı sene sonra Türkiye'de de çalışmalarını yürütmeye başlamışlardır. Örneğin Kırım Savaşı zamanında İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi'ne bağlı bir grup askerin Mayıs 1854'te faaliyete geçmesi Türkiye ile Mormonlar arasındaki ilişki için önemlidir. Daha sonralarında kilise, Türkler için resmi olarak 1884 yılında Jacob Spori adında dini bir görevli göndermiştir. Anadili olan İngilizcenin yanı sıra Fransızca ve Almanca da bilen Spori, Anadolu'ya geldikten tam üç ay sonra, artık Türkçe bir şekilde, Türklere Türkçe kiliseyi ve Sevinçli Haberi (İncil'i) anlatmıştır.
Mischa Markow adlı bir Macar, 1887 yılında resmi olarak Türkiye'deki kiliseye katılarak vaftiz olmuştur. Kendisi daha sonrasında Macaristan'daki kiliseye öncülük ederken, 1889 yılında da bir grup Ermeni bu kiliseye katılmıştır. Böylelikle topluluk büyüyerek gelişmiştir. Cumhuriyet tarihinde ise, var olan cemaatlerin yanı sıra, 1979 yılında Ankara'da da bir cemaat oluşturulmuştur. Öbür yandan kilise, Saddam Hüseyin'in saldırıları yüzünden Kuzey Irak'tan Türkiye'ye kaçan Kürt sığınmacılar için de 13.000 battaniye ve 80.000 pound göndermiştir.[80]
Ayrıca bu topluluğun, İsa Mesih'inSon Zaman Azizler Kilisesi İstanbul Derneği adında bir dernekleri de mevcuttur ve bu kurum, 1 Temmuz 2015 tarihinden itibaren kilisenin Orta Avrasya Misyon sorumlusu ve yönetim merkezidir. Aynı zamanda bu kurum başta Türkiye'deki olmak üzere; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan'daki Mormonlardan da sorumludur.[79]
İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi bünyesindeki her kilisenin tepesine konulan Melek Moroni figürü
Utah'ta bulunan ve Mormonlar tarafından önem verilen Salt Lake Tapınağı
Kilisenin kurucusu ve ilk peygamberi Joseph Smith, Jr.
Salt Lake Tapınağı, Utah, ABD
.jpg)
_(14777900892).jpg)
.jpg)
