Гайана

Гайа́на (ингл. Guyana) – Көньяк Американың төньяк-көнчыгышын ярында урнашкан дәүләт. Төньяктан Атлантик океан сулары белән юыла, көнбатышта Венесуэла белән, көньякта Бразилия белән, көнчыгышта Суринам белән чиктәш.

Хоацин кошы.

Гайана
ингл. Co-operative Republic of Guyana
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1966
Рәсми исем	Co-operative Republic of Guyana, Guyana, République coopérative du Guyana[1] һәм Gajanos Kooperacinė Respublika[2]
Гомер озынлыгы	66 ел[3]
Демоним	Guyanese, guyanai, guyaner, Guyanano, Gvayänan, غياني, غيانية, غيانيون, גיאני, גיאנית, guyanezi, guyanez, guyaneză, গায়ানি, guyanese, guyanesi, guyanés, guyanesa, Guyanien[1], Guyanienne[1], guyanezo, guyanezi, guyaneza, guyaneze, Gujanano, ڭوياني, ڭويانية, ڭويانيين, ڭويانيات, guyanès[4], guyanesa[4] һәм Guánach[5]
Рәсми тел	инглиз теле
Гимн	Гайана гимны[d]
Мәдәният	Гайана мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	One People, One Nation, One Destiny, Един народ,една нация, една съдба, South America Undiscovered һәм Un Bobl, Un Cenedl, Un Tynged
Дөнья кисәге	Көньяк Америка[6]
Дәүләт	Гайана
Башкала	Джорджтаун[7]
Сәгать поясы	UTC−04:00 һәм America/Guyana[d][8]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Көньяк Америка
Иң көнчыгыш ноктасы	1°57′31″ т. к. 56°29′28″ кб. о.
Иң төньяк ноктасы	8°32′ т. к. 59°59′ кб. о.
Иң көньяк ноктасы	1°09′54″ т. к. 58°49′33″ кб. о.
Иң көнбатыш ноктасы	5°57′45″ т. к. 61°24′23″ кб. о.
Геомәгълүматлар	Data:Guyana.map
Иң югары ноктасы	Рорайма[d]
Иң түбән ноктасы	Атлантик океан
Идарә итү формасы	парламент республикасы[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Гайана президенты[d]
Ил башлыгы	Ирфаан Али[d][9]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Гайана премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Марк Филлипс[10]
Канунбирү органы	Гайана милли җыелышы[d]
Үзәк банкы	Гайана банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Бразилия, Германия, Австралия, Венесуэла, Суринам, Барбадос, Кытай Җөмһүрияте, Мексика, Америка Кушма Штатлары, Россия, Һиндстан, Гөрҗистан, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[11], Кытай һәм Косово Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Көньяк Америка җәмгыятьләре берлеге[d], Милләтләр Дуслыгы[12], Бөтендөнья сәүдә оешмасы, CARICOM[d], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре[d], Латин Америкасы һәм Кариб диңгезе бассейны илләрендә атом-төш коралларның таралуына юл куймау агентлыгы[d], Кече утрау-дәүләтләре бердәмлеге[d], Кариб диңгезе илләре үсеш банкы[d], Интерпол[13][14], ХКТО[d][15][16], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[17], Кариб диңгезе илләре ирекле сәүдә ассоциациясе[d], Бөтендөнья почта берлеге[18][19], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][20], Америка дәүләтләре оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[21], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[22], Кариб диңгезе илләре афәтләр һәм гадәттән тыш хәлләр агентлыгы[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][23] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][24]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	777 859 (2017)[25]
Ир-ат халкы	392 821[3], 389 899[3], 393 635[3] һәм 395 982[3]
Хатын-кыз халкы	405 932[3], 407 303[3], 410 932[3] һәм 412 743[3]
Административ бүленеше	Барима-Уайни[d], Куюни-Мазаруни[d], Демерара-Махайка[d], Ист-Бербис-Корентайн[d], Эссекибо-Айлендс-Уэст-Демерара[d], Махайка-Бербис[d], Померун-Супенаам[d], Потаро-Сипаруни[d], Аппер-Демерара-Бербис[d] һәм Аппер-Такуту-Аппер-Эссекибо[d]
Су өслеге өлеше	8,4 процент
Акча берәмлеге	Гаяна доллары[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	8 044 498 801 $[26] һәм 15 357 537 068 $[26]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,714[27]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,591[28]
Эшсезлек дәрәҗәсе	11 ± 1 процент[29]
Нәрсә белән чиктәш	Бразилия, Суринам һәм Венесуэла
Мәктәптә укымаган балалар саны	31 248[30]
Автомобил хәрәкәте ягы	сул[d][31]
Челтәр көчәнеше	240 вольт
Электр аергычы төре	NEMA 1-15[d][32], NEMA 5-15[d][32], D төре[d][32] һәм BS 1363[d][32]
Алыштырган	Гайана[d]
Кулланылган тел	инглиз теле[33], инглиз теле[33], гайанский креольский язык[d], маваяна теле[d], Skepi Creole Dutch[d], вапишана теле[d], мапидиан теле[d], аторада теле[d], пемон теле[d], Taruma[d], бербис теле[d], вайвай теле[d], макуши теле[d], кариб теле[d], варао теле[d], Patamona[d] һәм Akawaio[d]
Мәйдан	214 970 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт	parliament.gov.gy​(ингл.)
Һәштәге	Guyana
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.gy
Тематик география	Гайана географиясе[d]
Самый густонаселенная городская территория	Джорджтаун
Феноменның икътисады	Гайана икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Гайана халкы[d]
Джини коэффициенты	45,1[34]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	16 процент
Тулаем туулар коэффициенты	2,558[35]
Шәһәр халкы	213 179[3], 213 539[3], 216 404[3] һәм 218 534[3]
Авыл халкы	585 574[3], 583 663[3], 588 163[3] һәм 590 192[3]
Демократия индексы	6,25[36]
Туым күрсәткече	19,897[3]
Үлем күрсәткече	9,762[3]
Илнең мобиль коды	738
Илнең телефон коды	+592
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	9-9-9[d], 9-1-1[d][37], 912[d][37] һәм 913[d][37]
Номер тамгасы коды	GUY
Диңгездәге идентификацияләү номеры	750
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Гайанада төшерелгән фильмнар[d]
Гайана Викиҗыентыкта

Сәяси корылыш

Республика. Дәүләт башлыгы – президент. Парламент сайлауларында җиңеп чыккан партиянең лидеры президент була, президент сроклары саны чикләнмәгән. 1999 елдан башлап президент – Бхарат Джагдео.

Парламент – бер палаталы Дәүләт Мәҗлесе, биш елга сайланып куелучы 65 депутаттан тора.

Халык

Халык саны – 770 мең (2009 елның июль ае бәяләмәсе).

Халыкның 90 %ка якыны диңгез буе районнарында яши.

Еллык халык артуы – 0,2 %.

Туулар – 1000 кешегә 17,6.

Үлүләр – 1000 кешегә 8,3.

Эмиграция – 1000 кешегә 7,4.

Уртача гомер озынлыгы – 66,7 ел.

43,5 % – һиндстанлылар, 30,2 % – негрлар, 16,7 % – катнаш раса (метислар һәм мулатлар), 9,1 % – индеецлар, 0,4 % – башкалар (2002 елгы халык саны исәбе буенча).

Телләр: инглиз теле, индеец телләре, креол теле, кариб хиндустаниы (хинди диалекты), урду.

Диннәр

2012 елда халыкның 63 % ы христианнар, 25 % ы Һинд дине тарафдарлары, 7 % ы мөселманнар булган^[38].

• Гайанада Һинд дине
• Гайанада ислам

Икътисад

Табигый ресурслар: бокситлар, алтын, алмазлар, агач, креветкалар, балык.

ТМП буенча Гайана Кариб диңгезе бассейны илләре арасында соңгы урында тора.