Татар чишмәсе (Гагаузия)

Татар чишмәсе (гаг. Tatar çöşmesi), шулай ук Нугай чишмәсе^[1] ― Молдова Республикасы көньягындагы автономияле төбәк Гагаузия автономияле территориаль берәмлеге составындагы Комрат районы Авдарма^[d] авылында урнашкан тарихи истәлекле урын, мәдәни-тарихи комплекс^[2]. Бу мөһим табигый объект авылның туристларны җәлеп итүчәнлеген арттыру проекты кысаларында 2013 елда төзекләндерелгән. Проектны гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә чишмәгә керү иркен һәм уңайлы, бу аның туристлык җәлеп итүчәнлеген сизелерлек арттырган һәм җирле халыкка һәм авыл кунакларына ял итү өчен уңайлы шартлар тудырган.

Чишмә
Татар чишмәсе гаг. Tatar çöşmesi
Авыл	Гагаузия, Комрат районы[d], Авдарма[d]
Лаихә авторы	Халмурадов Бәхтияр Маликович
Нигезләү датасы	2013 ел

Тарих

Авыл 1563 елда Буҗак Урдасы татарлары тарафыннан нигезләнгән ^[3].

Башта Авдарма авылы Лунга үзәнлегендә, Лунга^[d] елгасы ага торган урында урнашкан булган. Ул вакытта бу җирләрдә Буҗак татарлары яшәгән. Алар терлекчелек белән шөгыльләнгән, шуңа күрә алар бу җирне утрак тормыш өчен сайлаган. Бүген бу урын «Yözakay» дип атала. Андагы «Татар чишмәсе» дип аталган чишмәнең ике култыгы бар: берсеннән салкын су, икенчесеннән бераз җылы су ага. Күренеп тора, алар балчык торбалар белән берләштерелгән. Татарлар, рус-төрек сугышыннан^[d] соң, кайчан да булса алар артыннан кайтырга өметләнеп, алтын яшереп куйганнар, дип сөйлиләр. Алтынны беркем дә тапмаган.

Татар чишмәсе каршында калкулык бар, аның түбәсендә борынгы заманнардан зур калын груша агачы үскән (биеклеге 10 метрдан артык, ябалдашының диаметры 9 метрдан артык, яше ― 220 ел чамасы). Әлеге агач 2003 елда Молдова Республикасының «Кызыл китабына» кертелгән һәм закон белән сакланган (2019 елның җәендә көчле җилләр нәтиҗәсендә груша агачы ауган. Агач торган урын койма белән әйләндереп алынган һәм бу агачтан ике үсенте утыртылган^[4]).

Чишмәне торгызу

Тышкы рәсемнәр
	Чишмә территориясе

«Tatar çöşmesi» чишмәсе 2013 елның 21 сентябрендә авылга нигез салынуга 450 ел тулуны бәйрәм итү кысаларында ачылган.

Авдармада яшәүчеләрнең тарихи чылбырын торгызып, чишмәне торгызу һәм ачу проектын тормышка ашыруда татар, нугай, гагауз вәкилләре катнашкан: «Tatar çöşmesi» проекты архитекторы Халмурадов Бәхтияр Маликович ― татар, ташны фигуралы салу буенча оста Абселәмов Неждет Перидович ― нугай, останың ярдәмчесе Кисяков Константин Константинович ― гагауз.

Чишмәнең ачылуын символлаштырган тасманы кисү хокукына Карачай-Черкес республикасыннан тарих фәннәре докторы нугай Рамазан Хөсәен улы Керейтов һәм нугай хатын-кызларының бизәнү әйберләрен һәм ире колхоз эшләрендә тапкан көмеш тәңкәләрне авыл тарихы музеена тапшырган гагауз Агафья Семеновна Касыйм ия булган.

2019 елда чишмәгә юл салу һәм аның янындагы «Yözakay» үзәнлеген төзекләндерү буенча масштаблы проект төгәлләнгән. Проект берничә чыганактан финанслау алган:

• Европа Берлеге гранты ― 70 мең евро (гомуми сумманың 50% ы).
• Гагаузия контрибуцияләрен каплау фонды ― 59 мең евро (40%).
• Авдарма авылы бюджеты ― 19 мең евро (10%).

Проектның төп казанышлары:

• Елның теләсә кайсы вакытында чишмәгә керә алырлык сыйфатлы юл төзелгән.
• Чишмә тирәсендәге территория төзекләндерелгән. Анда 500 агач утыртылган, ял итү өчен беседкалар, сәхнә төзелгән, кечкенә буа ясалган, юллар плитка белән түшәлгән.

2013 елда аны капиталь реконструкцияләгәннән һәм ачканнан бирле биредә ел саен мәдәни һәм спорт чаралары үткәрелә:

• Парашют спорты^[d] буенча җиргә төшү төгәллегенә халыкара ярышлар традициягә әйләнгән. Парашют спорты авыл халкының иң яраткан күңел ачу чараларының берсе булып тора. Нигез салынуның һәр еллыгына, якынча 25―27 май көннәрендә авылда зур бәйрәм үткәрелә, анда теләгән һәркем парашюттан сикерә ала. 2011 елның 21 ноябрендә ачылган^[5] Авдарма авыл тарихы музеенда (гаг. Avdarma kṻṻyṻ tarih mṻzesi) күренекле парашютчыларның бүләкләре саклана ^[6].
• Ярышларны Молдова Республикасының парашют спорты федерациясе, авыл меценаты финанс ярдәме белән Авдарма авылы примэриясе һәм авыл советы оештырган.
• Чишмә янындагы территориядә ел саен самолет очып китү һәм утырту өчен аэродром төзекләндерелә. Ярышларда 2 кубок — «Авдарма кубогы» һәм халыкара кубок — «Көнчыгыш Европа кубогы» уйнатыла. Ярышларда төрле елларда Молдова, Румыния, Төркия, Венгрия, Россия, Болгария, Украина, Польша, Греция һәм АКШ командалары катнашкан. Ярышларны уздыру елларында профессиональ парашютчылар белән бергә 1500 метр биеклеккә 100 гә якын яшь авдармачы күтәрелә һәм беренче тапкыр парашюттан сикерә алган.

Гаилә белән ял итү һәм балык тоту өчен шартлар тудырылган.

Чишмәнең җирле халык һәм туристлар өчен әһәмияте бәяләп бетергесез. Хәзер кешеләрнең бу матур урынга иркен йөрү, табигать белән ләззәтләнү һәм саф һавада вакыт уздыру мөмкинлеге бар. Чишмә чиста су чыганагы гына түгел, ял итүчеләр өчен тарту ноктасына да әверелгән, төбәктә туризм үсешенә ярдәм иткән.

Кызыклы факт

Авдарма авылы флагы

Татар чишмәсе сурәте Авдарма авылы гербы һәм флагына урнаштырылган.