Молдова

Молдова Республикасы (Молдова; рум. Republica Moldova/Република Молдова, Moldova/Молдова) — Европаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт.

Молдова
рум. Republica Moldova
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	27 август 1991[1]
Рәсми исем	Republica Moldova, Republiken Moldavien[2] һәм República da Moldova[3]
ХФӘ билгесе	molˈdova
Гомер озынлыгы	71,61 ел[4]
... хөрмәтенә аталган	Молдова кенәзлеге[d]
Демоним	moldáv, Moldavian, Moldovan, Moldovano, Moldavänan, مُلْدَاوِيٌّ, مُلْدَاوِيَّةٌ, مُلْدَاوِيُّونَ, moldau, moldava, moldaus, молдаванин, молдаванка, молдаване[5], מולדובי, מולדובית, moldoveni, moldovean, moldoveancă, মলদোভীয়, moldavo, moldava, moldavi, moldave, moldovan, moldavu, moldava, Moldave[6], moldava, moldave, moldavi, moldavo, moldavo, Moldauer, مولدوڤي, مولدوڤية, مولدوڤيين, مولدوڤيات һәм Moldóvach[7]
Рәсми тел	румын теле[1][8]
Гимн	Молдова гимны
Мәдәният	культура Молдовы[d]
Шигарь тексты	Discover the routes of life һәм Dewch i Ddarganfod Taith Bywyd
Дөнья кисәге	Европа[9]
Дәүләт	Молдова
Башкала	Кишинёв
Сәгать поясы	UTC+02:00
Иң көнчыгыш ноктасы	46°24′49″ т. к. 30°09′44″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	48°29′ т. к. 27°35′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	45°28′08″ т. к. 28°12′47″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	48°16′27″ т. к. 26°37′01″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Moldova.map
Иң югары ноктасы	Баланешты[d]
Иң түбән ноктасы	Днестр
Идарә итү формасы	парламент республикасы[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Молдова президенты[d]
Ил башлыгы	Майя Санду
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Молдова премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Дорин Речан[10]
Канунбирү органы	Молдова парламенты[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Италия, Германия, Беларусь, Украина, Словения, Австрия, Дания, Румыния, Испания, Швейцария, Европа Берлеге, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Швеция, Россия, Греция, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[11], Маҗарстан һәм Кытай
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Аурупа шурасы, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Кара диңгез икътисади хезмәттәшлек оешмасы[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Евроконтроль[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Франкофония[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, ГУАМ[d], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][23]
Рәсми бәйрәм	Молдова бәйсезлеге көне[d]
Балигълык яше	18 яшь
Халык саны	2 409 207 (8 апрель 2024)[24]
Ир-ат халкы	1 137 343[24]
Хатын-кыз халкы	1 271 864[24]
Административ бүленеше	Новоаненский район[d], Бессарабский район[d], Бричанский район[d], Кагульский район[d], Кантемирский район[d], Каларашский район[d], Каушанский район[d], Чимишлийский район[d], Криулен районы[d], Дондюшанский район[d], Дрокиевский район[d], Дубоссарский район[d], Единецкий район[d], Фалештский район[d], Флорешт районы[d], Глодянский район[d], Хынчештский район[d], Яловенский район[d], Леовский район[d], Ниспоренский район[d], Окницкий район[d], Оргеевский район[d], Резинский район[d], Рышканский район[d], Сынжерейский район[d], Сорокский район[d], Страшенский район[d], Шолдынешт районы[d], Штефан-Водский район[d], Тараклийский район[d], Теленештский район[d], Унгенский район[d], Кишинёв[d], Муниципий Бельцы[d], Bender Municipality[d], Gagauziä һәм Днестр сул яр буе административ-территориаль берәмлекләре[d]
Акча берәмлеге	Молдова лее[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	13 692 230 147 $[25] һәм 14 420 947 884 $[25]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,767[26]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,711[27]
Эшсезлек дәрәҗәсе	3 ± 1 процент[28]
Нәрсә белән чиктәш	Украина һәм Румыния
BTI Governance Index	3,5[29], 4,46[29], 4,49[29], 5,39[29], 5,5[29], 5,31[29], 5,15[29], 4,89[29] һәм 4,99[30]
BTI Status Index	5,06[29], 5,93[29], 5,79[29], 6,24[29], 6,33[29], 5,96[29], 5,78[29] һәм 5,91[30]
Мәктәптә укымаган балалар саны	75 391[31]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][32]
Челтәр көчәнеше	220 вольт[33]
Электр аергычы төре	Europlug[d][33] һәм Schuko[d][33]
Әүвәлгесе	Молдавия Совет Социалистик Республикасы
Алыштырган	Молдавия Совет Социалистик Республикасы һәм СССР
Кулланылган тел	румын теле, рус теле, гагауз теле һәм молдован ишарә теле[d]
Мәйдан	33 843,5 км²[34]
Рәсми веб-сайт	moldova.md​(рум.)​(ингл.)​(рус.)
Һәштәге	Moldova
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.md
Тематик география	Молдова географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Government Open Data Portal Moldova[d]
Феноменның икътисады	Молдова икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Молдова халкы[d]
Джини коэффициенты	26[35]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	20 процент
Тулаем туулар коэффициенты	1,256[36]
Шәһәр халкы	1 138 316[37], 1 129 127[37], 1 116 146[37] һәм 1 096 117[37]
Авыл халкы	1 525 908[37], 1 506 003[37], 1 479 663[37] һәм 1 442 777[37]
Демократия индексы	5,78[38]
Туым күрсәткече	12,894[37], 12,481[37], 12,432[37] һәм 12,148[37]
Үлем күрсәткече	13,089[37], 14,445[37], 16,36[37] һәм 16,609[37]
Happy Planet Index score	51[39]
Илнең мобиль коды	259
Илнең телефон коды	+373
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d]
Илнең GS1 коды	484
Номер тамгасы коды	MD
Диңгездәге идентификацияләү номеры	214
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Молдовада җирләнгәннәр[d]
Молдова Викиҗыентыкта

2004 елның җанисәбе буенча, халык саны — 3 383 332 кеше (Днестр буе Молдавия Республикасын исәпләмичә).^[40]

Дәүләт теле — латин графикасы нигезендә молдаван теле^[41].

Дәүләт төзелеше — унитар дәүләт, парламент республикасы. 39 административ-территориаль берәмлеккә бүленә, шул исәптә 32 район, 5 муниципий һәм 2 автономияле берәмлек — Гагаузия һәм Днестр сулъягы.

География

Чиктәшлек

Як	Дәүләт
Төньяк, көнчыгыш һәм төньяк	Украина
Көнбатыш	Румыния

Молдова Көнчыгыш Европа тигезлегенең көньяк-көнбатышында, Днестр һәм Прут елгалары арасында урнаша.

Иң биек нокта — Баланешты тавы (429,5 м), уртача биеклеге — диңгез өстеннән 147 м. Туфраклар — күбесенчә кара туфраклар (75%). Урманнар территориянең 6% өлешне биләп торалар.

Кырый нокталар

• Төньяк — Наславча авылы (48°29' т. к.)
• Көньяк — Джурджулешты авылы (45°28' т. к.)
• Көнчыгыш — Паланка авылы (30°05' кб. о.)
• Көньяк — Крива авылы (26°30' кб. о.)

Файдалы казылмалар

Известьташ, гипс, балчыклар, пыяла комы, гравий, зур булмаган нефть һәм газ чыганаклары.

Климат

Климат — уртача континенталь. Гыйнварның урта температурасы — -3…-5 °С, минимум — -41 °С, июльнең урта температурасы — +19,5…22 °С, максимум — +42,4 °С. Урта ел явымнар саны — 450–500 мм.

Гидрография

Барлык елгалар Кара диңгезе бассейнына керәләр. Төп елгалар — Днестр һәм Прут.

Тарих

XIV гасырына кадәр Молдова территориясе төрле кабиләләрнең (готлар, антлар, гет-даклар) һәм дәүләтләр (Киев Русе, Алтын Урда, Галич-Волын кенәзлеге) биләмәләрнең өлеше булган. 1359 елда беренче молдаван дәүләте — Молдаван кенәзлеге оештерыла. XVI—XVIII гасырларда — Госман империясе составында.

1711 елда, Яшь шәһәрендә молдаван господаре Дмитрий Кантемир Россиягә присяга бирә; ләкин Прут походы нәтиҗәсендә, Госман империясе составында кала.

XVIII гасырның ахырында, Рус-төрек сугышы нәтиҗәсендә, Россия составына Днестр сулъягы керә; 1812 елда, чираттагы рус-төрек сугышы нәтиҗәсендә, Россия составына Бессарабия керә.

1917 елда Молдавия Демократик Республикасы игълан ителә, 1918 елның гыйнварында Бессарабиягә румын гаскәрләре керәләр, шул ук елның мартында Бессарабия Румыния составына кертелә. 1924 елда Днестр сулъягында Молдавия Автономияле Совет Социалистик Республикасы (МАССР) оештырыла.

1940 елда, Молотов-Риббенроп пактның шартлары буенча, Румыния Советлар Берлегенә Бессарабияне һәм Төньяк Буковинаны бирергә мәҗбүр ителә. Бессарабия территориясендә Молдавия Совет Социалистик Республикасы (МССР) оештырыла, аның составына элекке МАССР территориясе кертелә.

1941 елда, Бөек Ватан сугышы барышында, МССР территоряне алман һәм румын гаскәрләре басып алалар. 1944 елның яз-җәйдә, Яссы-Кишенәү операциясе нәтиҗәсендә, Молдова алман-румын гаскәрләреннән азат ителә.

1991 елның 27 августта Молдова бәйсезлеген игълан итә. 1989—1992 еллардагы Приднестровье конфликты нәтиҗәсендә, Молдова, фактта, Днестр сулъягы территорияне югалта, анда танылмаган Днестр буе Молдавия Республикасы оештырыла.

1994 елда Молдова Констиуциясе кабул ителә.

Халык

Милли состав

Халык	1959[42]		1970[43]		1979[44]		1989[45]		2004,[46] Молдова		2004,[47] ДМР		2004, Барлык
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.1	%	К. с.2	%	К. с.2	%
молдаваннар	1 886 566	65,4%	2 303 916	64,6%	2 525 687	63,9%	2 794 749	64,5%	2 564 849	75,8%	177 382	31,9%	2 742 231	69,6%
украиннар	420 820	14,6%	505 730	14,2%	560 679	14,2%	600 366	13,8%	282 406	8,3%	160 069	28,8%	442 475	11,2%
руслар	292 930	10,2%	414 444	11,6%	505 730	12,8%	562 069	13,0%	201 218	5,9%	168 678	30,4%	369 896	9,4%
гагаузлар	95 856	3,3%	124 902	3,5%	138 000	3,5%	153 458	3,5%	147 500	4,4%	4 096	0,7%	151 596	3,8%
румыннар	1 663	0,1%	1 581	~0,0%	1 657	~0,0%	2 477	0,1%	73 276	2,2%	?	?	~73 276	~1,9%
болгарлар	61 652	2,1%	73 776	2,1%	80 665	2,0%	76 005	2,0%	65 662	1,9%	13 858	2,5%	79 520	2,0%
башкалар	124 990	4,3%	143 694	4,0%	137 338	3,5%	52 485	1,4%	48 421	1,4%	31 264	5,6%	~79 685	~2,0%
барлык	2 884 477	100,0%	3 568 873	100,0%	3 949 756	100,0%	4 335 360	100,0%	3 383 332	100.0%	555 347	100.0%	3 938 679	100.0%

Дин

АКШ Үзәк разведка идарәсе мәгълүматларына караганда, 2014 елда православие динендәгеләр 90,1 %, православиедән башка христианнар 2,6 %, башка диннәр тарафдарлары 0,1 % булган^[48]. Молдова халкының (4 043 000 кеше) 0,40 % ы (15 мең кеше) ислам дине тарафдары (2020) ^[49].

• Молдовада ислам

Административ-территориаль бүленеше

Исем	Үзәк	Мәйдан (км²)	Халык саны (2011)	Халык тыгызлыгы	ТП саны
Анений Ной районы (Raionul Anenii Noi/Районул Аннений Ной)	Анений Ной	892	83,100	93.2	45
Басарабәска районы (Raionul Basarabeasca/Районул Басарабяска)	Басарабәска	295	29,200	99.0	10
Бричени районы (Raionul Briceni/Районул Бричень)	Бричени	814	75,300	92.5	39
Каһул районы (Raionul Cahul/Районул Кахул)	Каһул	1,546	124,800	80.7	56
Кантимер районы (Raionul Cantemir/Районул Кантемир)	Кантимер	870	62,800	72.2	51
Калараш районы (Raionul Călăraşi/Району Кэлэрашь)	Калараш	753	78,800	104.6	54
Кэушени районы (Raionul Căuşeni/Районул Кэушень)	Кэушени	1,163	92,300	79.3	48
Чимишлия районы (Raionul Cimişlia/Районул Чимишлия)	Чимишлия	923	61,700	66.8	39
Криулени районы (Raionul Criuleni/Районул Криулень)	Криулени	688	73,100	106.2	43
Дондушени районы (Raionul Donduşeni/Районул Дондушень)	Дондушени	645	45,100	70.0	30
Дрокия районы (Raionul Drochia/Районул Дрокия)	Дрокия	1,000	90,100	90.1	40
Дубэсари районы[50] (Raionul Dubăsari/Районул Дубэсарь)	Дубэсари	309	35,200	113.9	15
Единец районы (Raionul Edineţ/Районул Единец)	Единец	933	82,900	88.9	49
Фэлешти районы (Raionul Făleşti/Районул Фэлешть)	Фэлешти	1,073	92,600	86.3	76
Флорешти районы (Raionul Floreşti/Районул Флорешть)	Флорешти	1,108	90,000	81.2	74
Глодени районы (Raionul Glodeni/Районул Глодень)	Глодени	754	61,900	82.1	35
Хынчешти районы (Raionul Hînceşti/Районул Хынчешть)	Хынчешти	1,484	122,000	82.2	63
Яловени районы (Raionul Ialoveni/Районул Яловень)	Яловени	783	99,100	126.5	34
Леова районы (Raionul Leova/Районул Леова)	Леова	775	53,800	69.4	39
Ниспорени районы (Raionul Nisporeni/Районул Ниспорень)	Ниспорени	630	66,800	106.0	39
Окница районы (Raionul Ocniţa/Районул Окница)	Окница	597	56,100	94.0	33
Орһей районы (Raionul Orhei/Районул Орхей)	Орһей	1,228	125,900	102.5	75
Резина районы (Raionul Rezina/Районул Резина)	Резина	621	52,600	84.7	41
Рышкани районы (Raionul Rîşcani/Районул Рышкань)	Рышкани	936	70,000	74.8	55
Сынҗерей районы (Raionul Sîngerei/Районул Сынӂерей)	Сынҗерей	1,033	93,400	90.4	70
Сорока районы (Raionul Soroca/Району Сорока)	Сорока	1,043	100,400	96.3	68
Стрэшени районы (Raionul Străşeni/Районул Стрэшень)	Стрэшени	730	91,300	125.1	39
Шолдэнешти районы (Raionul Şoldăneşti/Районул Шолдэнешть)	Шолдэнешти	598	43,300	72.4	33
Штефан-Водэ районы (Raionul Ştefan-Vodă/Районул Штефан-Водэ)	Штефан-Водэ	998	71,900	72.0	26
Тараклия районы (Raionul Taraclia/Районул Тараклия)	Тараклия	674	44,200	65.6	26
Теленешти районы (Raionul Teleneşti/Районул Теленшть)	Теленешти	849	74,200	87.4	54
Унгени районы (Raionul Ungheni/Районул Унгень)	Унгени	1,083	117,400	108.4	74

Муниципийлар

Исем	Үзәк	Мәйдан (км²)	Халык саны (2011)	Халык тыгызлыгы	ТП саны
Бэлци (Bălţi/Бэлць)	Бэлци	78	148,900	1909.0	3
Бендер (Bender/Бендер)[51]	Бендер	97	101,000	1041.2	2
Кишенәү (Chişinău/Кишинэу)	Кишенәү	635	789,500	1243.3	35

Автономияле территорияләр

Исем	Үзәк	Мәйдан (км²)	Халык саны (2011)	Халык тыгызлыгы	ТП саны
Гагаузия (Găgăuzia/Гэгэузия)	Комрат	1,832	160,700	87.7	35
Днестр сулъягы (Stînga Nistrului/Стынга Ниструлуй)[51]	Тирасполь	4,163	518,700	124.6	147

Икътисад

Икътисад нигезен авыл хуҗалыгы тәшкил итә. ҮКИ белешмә китабы буенча, Молдова эшче көченең 25 % өлеше чит илләрдә эшли.

Экспорт — азык-төлек товарлары, текстиль. Төп импортёрлары — Россия (29 %), Румыния (15 %), Италия (10 %).

Импорт — минирәл чималы һәм ягулык, машиналар, җиһазлар, химикатлар. Төп экспортёрлары — Россия (21 %), Румыния (16 %), Украина (15 %).