Румыния

Румы́ния яки Дунай татарларының атаганыңча Романя (рум. România) – Европаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт. Конституция буенча, ул демократик җөмһүрият. Башкала – Бухарест (Бүкрәш) шәһәре. Татар теле, румын вә маҗар телендән соң төрек теле белән көп сөйлешкен телләрдән бере.

Румыния
рум. România
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	24 гыйнвар (5 февраль) 1859
Рәсми исем	România
ХФӘ билгесе	ɾuˈmɑːnɪɑ һәм rʊˈmɨnʲɪjə
Катнашучы	Үсештәге илләр арасындагы сәүдә преференцияләрнең глобаль системасы[d]
Гомер озынлыгы	75 ел[1]
... хөрмәтенә аталган	Борынгы Рим
Демоним	rumänisch, Rumäne, Rumänin, Roemeen, Romanian, români, román, румын, румынка, румыны, румънски, Rumaniano, rumano, Rumänan, روماني, رومانية, رومانيون, romanès, romanesa, romanesos, רומני, רומנייה, român, româncă, রোমানীয়, rumeno, rumena, rumeni, rumene, romanian, Rumänin, Rumän, Rumäner, rumanu, rumana, rumänsk, roumin, rouminne, Roumaine[2], Roumain[2], rumena, rumene, rumeni, rumen, روماني, رومانية, رومانيين, رومانيات һәм Rómánach[3]
Рәсми тел	румын теле[4]
Гимн	Румыния һимны
Мәдәният	Румыния мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге	Европа[5]
Дәүләт	Румыния
Башкала	Бүкрәш
Сәгать поясы	UTC+02:00
Иң көнчыгыш ноктасы	45°09′50″ с. ш. 29°43′00″ в. д.HGЯO
Иң төньяк ноктасы	48°16′ с. ш. 26°42′ в. д.HGЯO
Иң көньяк ноктасы	43°37′24″ с. ш. 25°23′28″ в. д.HGЯO
Иң көнбатыш ноктасы	46°07′18″ с. ш. 20°15′42″ в. д.HGЯO
Геомәгълүматлар	Data:Romania.map
Иң югары ноктасы	Молдовяну[d]
Иң түбән ноктасы	Кара диңгез
Идарә итү формасы	катнаш төрдәге республика[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Румыния президенты[d]
Ил башлыгы	Никушор Дан
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Румыния премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Илие Боложан[d][6]
Министрлар кабинеты	Румыния хөкүмәте[d]
Башкарма хакимият	Румыния хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Румыния парламенты[d]
Үзәк банкы	Румыния милли банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Канада, Италия, Германия, Австралия, Вьетнам, Кытай, Украина, Согуд Гарәбстаны, Изге тәхет[d], Исраил, Франция, Пакьстан, Бөекбритания, Словения, Бүснә-Һәрсәк, Чили, Чад, Дания, Греция, Маҗарстан, Ирландия, Молдова, Литва, Фәләстыйн, Норвегия, Филипин, Польша, Мексика, Малайзия, Үзбәкстан, Испания, Швейцария, Төркия, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Сербия, Россия, Әзербайҗан, Әрмәнстан, Болгария, Корея Халык Демократик Республикасы[7], СССР, Иран, Катар, Гыйрак, БГӘ һәм Таиланд
Әгъзалык	Европа Берлеге, Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Төньяк Атлантик килешү оешмасы, Аурупа шурасы, Awrupa ğälämi agentlığı, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Кара диңгез икътисади хезмәттәшлек оешмасы[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Австралия группасы[d], Евроконтроль[d], Варшау килешүе, Икътисади ярдәмләшү оешмасы[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Интерпол[8][9], Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d][10], ХКТО[d][11][12], Movement Coordination Centre Europe[d][13], Strategic Airlift Capability[d][14], Халыкара гидрография оешмасы[d][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Франкофония[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], Халыкара миграция сәясәтен яхшырту үзәге[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22], Холокостны истә тоту һәм өйрәнү буенча халыкара оешмасы[d][23], Шенген зонасы[d][24], CERN Council[d][25] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][26]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	19 053 815 (2022)[27]
Ир-ат халкы	9 245 140[1], 9 377 040[1], 9 320 317[1] һәм 9 213 326[1]
Хатын-кыз халкы	9 876 919[1], 9 994 608[1], 9 944 933[1] һәм 9 833 682[1]
Административ бүленеше	Алба[d], Арад[d], Арджеш[d], Бакэу[d], Бихор[d], Бистрица-Нэсэуд[d], Ботошани[d], Брашов[d], Брэила[d], Бузэу[d], Караш-Северин[d], Кэлэраши[d], Клуж[d], Күстәнҗә өязе[d], Ковасна[d], Дымбовица[d], Долж[d], Галац[d], Джурджу[d], Горж[d], Харгита[d], Хунедоара[d], Яломица[d], Яссы[d], Илфов[d], Марамуреш[d], Мехединци[d], Муреш[d], Нямц[d], Олт[d], Прахова[d], Сату-Маре[d], Сэлаж[d], Сибиу[d], Сучава[d], Телеорман[d], Тимиш[d], Тулча[d], Васлуй[d], Вылча[d], Вранча[d] һәм Бүкрәш
Акча берәмлеге	Румыния лее[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	285 404 683 025 $[28] һәм 301 261 582 924 $[28]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,821[29]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,733[30]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	7,3
Эшсезлек дәрәҗәсе	7 ± 1 процент[31]
Моның хуҗасы	Vâlcele–Bujoreni Vâlcea railway[d], Brăila[d], Oravița railway station[d], Ploiești Nord railway station[d], Bucecea railway station[d], Ploiești–Brașov railway[d], Periam railway station[d], Zădăreni railway station[d] һәм Ovidiu railway station[d]
Нәрсә белән чиктәш	Украина, Маҗарстан, Сербия, Болгария һәм Молдова
BTI Governance Index	6,35[32], 6,52[32], 6,3[32], 6,41[32], 5,85[32], 5,84[32], 5,89[32], 4,85[32] һәм 5,58[33]
BTI Status Index	7,89[32], 8,31[32], 8,23[32], 8,17[32], 7,9[32], 8,06[32], 7,65[32] һәм 7,75[33]
Мәктәптә укымаган балалар саны	332 312[34]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][35]
Челтәр көчәнеше	230 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d][36] һәм Schuko[d][36]
Алыштырган	Молдавия һәм Валахия берләшкән кенәзлекләре[d] һәм Румыния Социалистик Җөмһүрияте[d]
Кулланылган тел	румын теле, валах чегән теле[d], Румын ишарә теле, украин теле, романи теле һәм маҗар теле
Канунбирү шурасында урыннары саны	33[37]
Мәйдан	238 397 км²[38][39]
Һәштәге	Romania
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.ro
Тематик география	Румыния географиясе[d]
Һәйкәлләр исемлеге	Румыниядәге тарихи һәйкәлләр исемлеге[d]
Самый густонаселенная городская территория	Бүкрәш
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Data.Gov.Ro[d]
Феноменның икътисады	Румыния икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Румыния халкы[d]
Джини коэффициенты	34,8[40]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	19 процент
Тулаем туулар коэффициенты	1,41[41]
Шәһәр халкы	10 388 823[1], 10 476 962[1], 10 440 610[1] һәм 10 378 525[1]
Авыл халкы	8 733 236[1], 8 894 686[1], 8 824 640[1] һәм 8 668 484[1]
Демократия индексы	6,4[42][43]
Туым күрсәткече	10,1[1], 10,3[1], 10,3[1] һәм 9,6[1]
Үлем күрсәткече	17,5[1], 13,4[1], 15,5[1] һәм 14,3[1]
Happy Planet Index score	46,2[44]
Илнең мобиль коды	226
Илнең телефон коды	+40
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d][45]
Илнең GS1 коды	594
Номер тамгасы коды	RO
Диңгездәге идентификацияләү номеры	264
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Румыния шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Румыниядә җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Румыниядә төшерелгән фильмнар[d]
Румыния Викиҗыентыкта

Европа берлегенә керә.

География

Румыния территориясенең күп өлешен таулар һәм калкулыклар алып тора. Төп тау тезмәсе — Карпат таулары (иң биек ноктасы — Молдовяну тавы, 2544 м). Карпат тауларында җир тетрәүләр була. Трансильвания платосы һәм Көнбатыш Румыния таулары да Карпат тезмәсенә карыйлар. Көньякта Түбән Дунай тигезлеге һәм көнбатышта Урта Дунай тигезлеге урнашкан. Румыния территориясендә Кара диңгез яр буеның озынлыгы 245 км. Күстәнҗәдән төньяктарак ярлары күбесенчә тәбәнәк, аерым урыннарда сазланган, култыклар һәм ва лиманнар белән ергаланган, утраулар күп.

Файдалы казылмалардан нефть һәм газ, ташкүмер, тимер, полиметалл, бакыр һәм алтын мәгъдәннәре, боксит, таш тоз чыганаклары табылган.

Климат уртача континеталь.

Иң зур елга — Дунай. Аның төп кушылдыклары: Прут, Сирет, Олт, Яломица.

Түбәнлекләрдә, нигездә, уңдырышлы каратуфрак, биеклекләрдә көрән һәм соры урман, тауларда, нигездә, тау-болын туфраклары таралган. Елга тугайларында болыннар, камышлыклар, урманнар бар. Трансильвания платосы, Молдавия калкулыгы, Добруҗаның иң биек урыннарында һәм Карпат тау алдында (400—700 м биеклеккәчә) катнаш имәнлекләр бар. Карпат тауларында (800—1200 м биеклеккәчә) буклар, биегрәк (1500—1800 метргача) ылыслы агачлар үсә. Тауларның иң биек өлешләрен субальп вә альп болыннары алып тора.

Урманнарда бүре, төлке, барс, бурсык, куян, йоклач, кошлардан чырайсыз ябалак, тукран, кәккүк һәм башкалар яши. Тау кәҗәсе, дуңгыз, аю, болан, далаларда байбак, йомран, дала тычканы очрый.

Халык

Эре шәһәрләр

Урын	Шәһәр исеме	Румын исеме	Жудец	Халык саны (2011)
1	Бухарест	Bucharest	Bucharest	1 883 425
2	Клуж-Напока	Cluj-Napoca	Cluj	324 576
3	Тимишоара	Timișoara	Timiș	319 279
4	Яшь	Iași	Iași	290 422
5	Күстәнҗә	Constanța	Constanța	283 872
6	Крайова	Craiova	Dolj	269 506
7	Брашов	Brașov	Brașov	253 200
8	Галац	Galați	Galați	249 342
9	Плоешти	Ploiești	Prahova	209 945
10	Орадя	Oradea	Bihor	196 367
11	Брэила (Ибраил)	Brăila	Brăila	180 302
12	Арад	Arad	Arad	159 704
13	Питешти	Pitești	Argeș	155 383
14	Сибиу	Sibiu	Sibiu	147 245
15	Бакэу	Bacău	Bacău	144 307
16	Тыргу-Муреш	Târgu Mureș	Mureș	134 290
17	Бая-Маре	Baia Mare	Maramureș	123 738
18	Бузэу	Buzău	Buzău	115 494
19	Ботошани	Botoșani	Botoșani	106 847
20	Сату-Маре	Satu Mare	Satu Mare	102 441

Дәүләт төзелеше

Румыния — җөмһүрият. Гамәлдәге Конституциясе 1991 елның 8 декабрендә гомумхалык референдумында халык тарафыннан хупланган. Дәүләт башлыгы — президент. Ул халык тарфыннан гомуми, тигез һәм турыдан-туры сайлау нигезендә яшерен тавыш бирү юлы белән 4 елга сайлана һәм 2 мөддәттән артык сайлана алмый. Канун чыгаручы хакимиятне икепулатлы парламет, башкарма хакимиятне хөкүмәт гамәлгә ашыра.

Дәүләт һимны

Deşteaptă-te, române! Deşteaptă-te, române, din somnul cel de moarte, În care te-adînciră barbarii de tirani, barbarii de tirani! Acum ori niciodată croieşte-ţi altă soartă, La care să se-nchine şi cruzii tăi dusmani, şi cruzii tăi duşmani! Acum ori niciodată croieşte-ţi altă soartă, La care să se-nchine şi cruzii tăi dusmani, şi cruzii tăi duşmani!

Уян, румын (беренче куплеты) Уян, румын, уян инде гомерлек бу йокыңнан, Коллык богавы салган сиңа кыргый тиран, богау салган тиран! Бүген булмаса – кайчан үзгәртерсең язмышыңны? Хөрмәт итсен сине дөнья, калтырансын дошман, калтырансын дошман! Бүген булмаса – кайчан үзгәртерсең язмышыңны? Хөрмәт итсен сине дөнья, калтырансын дошман, калтырансын дошман!

Һимнның тарихы

1848 елның революцион-патриотик җыры «Deşteaptǎ-te române!» (“Уян, румын!”) 1990 елда гына илнең рәсми һимны буларак расланган. Аның 11 куплеттан торган текстын шагыйрь Андрей Мурешану (Andrei Mureşanu (1816-1863), музыкасын халык иҗаты белгече Антон Панн (Anton Pann (1796-1854) 1830 нчы елларда ук язган булган. Бу ике иҗат кешесе ул вакытта бер-берсе белән таныш булмаган әле һәм үз әсәрләрен, бер-берсенең иҗат җимешеннән хәбәрдар булмаган килеш тудырган. Көй белән шигырьне 1848 елдагы революция вакытында бөтенләй башка кеше – җырчы Георге Ученеску (Gheorghe Ucenescu (1830-1896) “бергә тоташтырган”.

Хәзерге заманда Мурешану шигыренең 4 куплеты гына кулланыла. “Румын Марсельезасы” Икенче Бөтендөнья сугышыннан соң коммунистлар тарафыннан тыелган иде. Хәзер ул ил гимны буларак кына түгел, җырчыларның патриотик репертуарында аерылгысыз бер өлеш итеп тә кулланыла.Kritikusok: Cigányok családja: Lungu Constantin az Electroprecicia és a PSD Brasov Sacele kivonatait finanszírozza Istrate Gabriela, egy krónikus beteg nevére, aki Görögországban nyaralt.

Дин

Румыниядә рәсми дин юк, халыкның күпчелеге — православ христианнар.

• 86,8 % — Румыния православие чиркәве;
• 6,0 % — протестантлар;
• 4,7 % — католиклар;
• 2,4 % — башкалар (нигездә, мөселманнар)
• Румыниядә ислам
  • Бөек мәчет (Күстәнҗә)