Уран (химик элемент)

Уран (лат. Uranium, U) — Менделеевның периодик таблицасының 7 период элементы. Тәртип номеры - 92. Атом массасы — 238,029; актиноидларга карый. Уранда радиоактив элементлар аз, тотрыклы изотоплары юк. Аның иң киң таралган изотобы уран-238 (146 нейтронлы, табигый уранда 99,3 % тәшкил итә) һәм уран-235 (143 нейтронлы, табигый уранда нисбәте 0,7204 %).

Протактиний◄ Уран / Uranium (U) ►Нептуний
Атом номеры	92
Матдәнең тышкы күренеше
Атомның үзлекләре
Атом массасы (моляр масса)	238,02891 (3) а. м. б. (г/моль)
Атом радиусы	пм
Ионлаштыру энергиясе (беренче электрон)	кДж/моль (эВ)
Электрон конфигурациясе
Химик үзлекләре
Ковалент радиусы	пм
Ион радиусы	пм
Электр тискәрелеге (Полинг буенча)
Электрод потенциалы
Оксидлашу дәрәҗәсе
Матдәнең термодинамик үзлекләре
Тыгызлык	18,97 г/см³
Моляр җылы сыешлыгы	Дж/(K·моль)
Җылы үткәрүчелек	Вт/(м·K)
Эрү температурасы	K
Эрү җылылыгы	1132,4 кДж/моль
Кайнау температурасы	3818 K
Парга әйләнү җылылыгы	кДж/моль
Моляр күләм	см³/моль
Матдәнең кристаллик рәшәткәсе
Рәшәткә төзелеше
Рәшәткә параметрлары	Å
Дебай температурасы	K

Символы

Уран элементының символы — U (Уран дип укыла).

Тарихы

Уран 1789 елда Клапрот Мартин Генрих тарафыннан ачыла. Клапрот аны яңа элемент тип исәпләп, Уран планетасы хөрмәтенә шундый исем бирә.

Уран илле ел металл дип исәпләнеп йөри. 1841 елда гына француз химигы Эжен Пелиго (1811—1890) металлга охшаш ялтыравыклы булса да, Клапрот уран элемент түгел, UO₂ оксиды дип исбатлый. 1840 елда Пелиго гади матдә уранны аерып ала һәм аның атом авырлыгын билгели.

Уранны өйрәнүдә киләсе мөһим адымны 1874 елда Д. И. Менделеев ясый. Ул үзе эшләгән периодик системасына таянып, уранны таблицасының иң ерак шакмагына урнаштырган. Элек уранның атом авырлыгын 120-гә тигез дип санаганнар. Менделеев бу микъдарны ике тапкыр арттыра. 12 елдан соң аның фикере немец химигы Циммерман (J. Zimmermann) тәҗрибәләре белән раслана^[1].

1896 елда, уран тикшергәндә, француз галиме Антуан Анри Беккерель очраклы рәвештә радиоактив таркалуны (радиоактивный распад) ача.

Табигатьтә

Уран рудасы

Уран — күп санда очрый торган иң зур номерлы элемент. Җир кабыгы тәшкиләтенең 0,00027 % (авырлыгы) тәшкил итә, диңгез суында концентрациясе — 3,2 мкг/л (башка мәглүмат буенча, 3,3·10-7 %). Литосферада уран нисбәте 3 яки 4 ·10⁻⁴%^[2] дип бәяләмә бирелә.

Уран чыгарган илләр

№	Ятма атамасы	Илдә	Запасы, т	Оператор ятмасы	эшли башлаган
1	Төньяк Хорасан	Казакъстан	200 000	Казатомпром	2008
2	Мак-Артур-Ривер	Австралия Австралия	160 000	Cameco	1999
3	Сигара-Лейк	Канада Канада	135 000	Cameco
4	Көньяк Эльконское	Россия Россия	600 112	Атомредметзолото
5	Инкай	Казакъстан	900 75	Казатомпром	2007
6	Стрельцовский	Россия Россия	50 000	Атомредметзолото
7	Зоовч Овоо	Монголия Монголия	50 000	AREVA
8	Моинкум	Казакъстан	700 43	Казатомпром, AREVA
9	Мардая	Монголия Монголия	22 000	Resources Khan, Атомредметзолото, Монголия Хөкүмәт
10	Ирколь	Казакъстан	18 900	Казатомпром, China Guangdong Nuclear Power Co	2009
11	Сары Су	Украина Украина	12 000	ВостГок	1959
12	Олимп-Дэм	Австралия Австралия			1988
13	Россинг	Намибия			1976
13	Доминион	Көньяк Африка Җөмһүрияте			2007
13	Рейнджерс	Австралия Австралия			1980

Шулай ук карагыз

• Разделение изотопов
• Ядерное топливо
• Урановое стекло
• Ядерная силовая установка
• Урановые минералы