Чад

Чад — Үзәк Африкада урнашкан дәүләт. Башкаласы — Нджамена. Диңгезгә чыгу юлы юк. Төньякта Ливия белән, Көнчыгышта Судан белән, Көньякта Үзәк Африка Җөмһүрияте белән, Көньяк-көнбатышта Нигерия һәм Кәмирун белән, Көнбатышта Нигер белән чиктәш. Мәйдан буенча бу Африкада бишенче ил.
Чад төрле табигый зоналарга бүленгән: төньякта сахра, үзәктә коры Сахель поясы һәм көньякта мул Судан саваннасы өлкәсе. Башкала Нджамена илдә иң зур шәһәр. Чад 200 дән артык этник төркем өчен өй булып тора. Илнең рәсми телләре француз теле һәм гарәп теле. Ислам һәм христианлык диннәре киң таралган. Безнең эрага кадәр 7-нче меңьеллыкта халык күпләп Чад территориясенә күченә. Безнең эрага кадәр 1-енче меңьеллыкта Сахара территориясе аша сәүдәне кулда тотучы дәүләтләр һәм империяләр үсеп чыга. 1920 елга Франция территорияне били һәм Франция Экваториаль Африка өлеше итә. 1960-ынчы елда Томбалай хакимлеге астында бәйсезлек яулана. 1979-ычны елда фетнәчеләр башкаланы ала һәм көньякта хөкемдарлыкка ахыр куя. 2003 елда Дарфурда кризис булган һәм чик аша Суданнан көнчыгыш Чадка качаклар күп килгән. Чад дөньяда иң ярлы һәм корумпирланган илләрнең берсе, халыкның күпчелеге ярлы көтүчеләр яки фермерлар. 2003 елдан чи нефть экспортта мамыкны уза.

Чад
фр. République du Tchad гарәп. جُمْهُورِيَّة تشاد‎
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	11 август 1960
Рәсми исем	Tchad, la République du Tchad[1] һәм Republic of Chad[2]
Гомер озынлыгы	52,903 ел[3]
... хөрмәтенә аталган	Чад (күл)
Демоним	Chadian, csádi, tchader, tchadien, Chadano, Tjadänan, تشادي, تشادية, تشاديون, צ'אדי, צ'אדית, চাদীয়, ciadiano, ciadiana, ciadiani, ciadiane, txadi, chadianu, chadiana, txadià, txadiana, txadians, txadianes, Tchadienne[1], Tchadien[1], Ĉadano, ciadiana, ciadiane, ciadiani, ciadian, تشادي, تشادية, تشاديين, تشاديات һәм Seadach[4]
Рәсми тел	француз теле[5] һәм гарәп теле[5]
Гимн	Чад гимны[d]
Мәдәният	Чад мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	Unité, Travail, Progrès, Unity, Work, Progress, الاتحاد، العمل، التقدم, Единство, труд, прогрес, Oasis of the Sahel, Undod, Gwaith, Cynnydd һәм Unitat, treball, progrès
Дөнья кисәге	Африка[6]
Дәүләт	Чад
Башкала	Нджамена[d]
Сәгать поясы	UTC+01:00 һәм Africa/Ndjamena[d][7]
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Чад (күл)
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Сәхил
Иң көнчыгыш ноктасы	15°41′56″ т. к. 24°00′00″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	23°26′57″ т. к. 16°00′00″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	7°26′35″ т. к. 15°48′00″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	14°25′00″ т. к. 13°28′13″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Chad.map
Иң югары ноктасы	Эми Кусси[d]
Иң түбән ноктасы	Боделе[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Чад президенты[d]
Ил башлыгы	Махамат Деби[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Чад президенты[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Идрис Деби[d]
Башкарма хакимият	Чад хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Чад парламенты[d]
Югары мәхкәмә органы	Чад югары мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы	Үзәк Африка дәүләтләре банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Германия, Кытай Җөмһүрияте, Ливия дәүләте, Нигерия, Судан, Франция, Румыния, Америка Кушма Штатлары, Кытай, Европа Берлеге һәм Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[8]
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, АБ, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[9], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d][10], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре[d], Үзәк Африка дәүләтләре банкы[d], Африка илләре сәүдә хокукын гармонизация оешмасы[d], Интерпол[11][12], ХКТО[d][13][14], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[15], АФРИСТАТ[d], Бөтендөнья почта берлеге[16][17], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][18], Франкофония[d], OIPC[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], Үзәк Африка илләре икътисади берлеге[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22], Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][23], African Continental Free Trade Area[d][24], Lake Chad Basin Commission[d][25] һәм Multinational Joint Task Force[d]
Никахка керү яше	18 яшь һәм 15 яшь
Халык саны	19 319 064 (2023)[26]
Ир-ат халкы	8 896 002[27]
Хатын-кыз халкы	8 827 313[27]
Административ бүленеше	Бахр-эль-Газаль[d], Батха[d], Борку[d], Шари-Багирми[d], Эннеди[d], Гера[d], Хаджер-Ламис[d], Канем[d], Лак[d], Көнбатыш Логон[d], Мандуль[d], Көнчыгыш Майо-Кеби[d], Көнбатыш Майо-Кеби[d], Урта Шари[d], Ваддай[d], Саламат[d], Сила[d], Танджиле[d], Тибести[d], Вади-Фера[d], Нджамена[d] һәм Көнчыгыш Логон[d]
Акча берәмлеге	КФА BEAC франкы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	11 779 981 332 $[28] һәм 12 704 149 842 $[28]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,394[29]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,251[30]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	8,8[31]
Эшсезлек дәрәҗәсе	7 ± 1 процент[32]
Кардәш шәһәр	Айсай
Нәрсә белән чиктәш	Камерун, Ливия дәүләте, Нигер, Нигерия, Судан, Үзәк Африка Җөмһүрияте һәм Гарәп Лигасы
Аның белән шул ук территорияне били	Africa/Ndjamena[d]
BTI Governance Index	3,25[33], 2,61[33], 2,2[33], 2,63[33][34], 2,71[33], 2,79[33], 2,84[33] һәм 2,55[33]
BTI Status Index	3,86[33], 3,24[33], 3,01[33], 3,32[33], 3,44[33], 3,5[33], 3,31[33], 3,15[33] һәм 3,07[34]
Мәктәптә укымаган балалар саны	1 757 281[35]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][36]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	D төре[d][37], CEE 7/5[d][37], Schuko[d][37] һәм Europlug[d][37]
Кулланылган тел	гарәп теленең Чад диалекты[d], француз теле, Bon Gula[d], Jaya[d], Horo[d], Gulay[d], Koke[d], Tunia[d], Karanga[d], Naba[d], кулфа теле[d], Zan Gula[d], Marfa[d], Surbakhal[d], Goundo[d], Dangaléat[d], Besme[d], Fania[d], леле теле[d], Morom[d], масмаҗе теле[d], Mogum[d], Kwang[d], Mokilko[d], нгамбай теле[d], Mabire[d], Kabalai[d], каҗаксе теле[d], Fongoro[d], Kimré[d], Sokoro[d], торам теле[d], Miltu[d], Mawa[d], Gabri[d], Tamki[d], Mire[d], Buso[d], Tobanga[d], муби теле[d], зиренкель теле[d], ассангори теле[d], Lagwan[d], Malgbe[d], Maslam[d], Mser[d], Daju Mongo[d], гарәп теленең бабалиа креол диалекты[d], Mbay[d], Mbara[d], Disa[d], тумак теле[d], Muskum[d], Saba[d], Gula[d], Nancere[d], Sila[d], Kabba[d], Kaba[d], Kaba Deme[d], сомрай теле[d], Musgu[d], Ngam[d], мпаде теле[d], Куо[d], Laka[d], мамбай теле[d], Lutos[d], маҗера теле[d], Day[d], хауса теле, заманча әдәби гарәп теле[d], дазага теле[d], масалит теле[d], Massa[d], марба теле[d], Kendeje[d], синьяр теле[d], сар теле[d], канембу теле[d], тама теле[d], Kim[d], каранг теле[d], кенга теле[d], маба теле[d], муданг теле[d], Beraku[d], Gidar[d], пана теле[d], Noy[d], Nzakambay[d], теда теле[d], Tupuri[d], кера теле[d], Peve[d], Gadang[d], Boor[d], Zaghawa[d], Musey[d], Mararit[d], Ndam[d], Barein[d], Yedina[d], биргит теле[d], Mesme[d], Ubi[d], Migaama[d], Jonkor Bourmataguil[d], бидийо теле[d], Sarua[d], амданг теле[d], Bua[d], фур теле[d], Gula Iro[d], кудьярге теле[d], лаал теле[d], Niellim[d], санго теле, багирми теле[d], Massalat[d], Gor[d], Mango[d], Bedjond[d], Чад ишарә теле[d], Bagirmi Fulfulde[d], центральный канури[d], Adamaua-Fulfulde[d], Herdé[d], Runga[d], Ngete[d], Kibet[d], болго теле[d] һәм гарәп теле
Мәйдан	1 284 000 км²
Һәштәге	Chad
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.td[38]
Тематик география	Чад географиясе[d]
Феноменның икътисады	Чад икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Чад халкы[d]
Мәзһәб	Мәлики мәзһәбе[39]
Джини коэффициенты	37,5[40]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	18 процент
Тулаем туулар коэффициенты	6,156[41]
Шәһәр халкы	3 754 173[27], 3 914 834[27], 4 085 514[27] һәм 4 264 761[27]
Авыл халкы	12 372 693[27], 12 729 867[27], 13 094 226[27] һәм 13 458 554[27]
Демократия индексы	1,55[42]
Туым күрсәткече	44,229[27], 43,849[27], 43,357[27] һәм 43,184[27]
Үлем күрсәткече	12,369[27], 12,486[27], 12,504[27] һәм 12,157[27]
Happy Planet Index score	30,4[43]
Илнең мобиль коды	622
Илнең телефон коды	+235
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	17[d], 18[d] һәм 2251-4242[d]
Номер тамгасы коды	TCH һәм TD
Диңгездәге идентификацияләү номеры	670
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Чадта төшерелгән фильмнар[d][44]
Чад Викиҗыентыкта

Диннәр

• Чадта ислам

Дәүләт гимны

"La Tchadienne" (Чадлылар җыры)"') — президент җөмһүрияте булган Чадның дәүләт гимны. Ул 1960 елның гыйнварында, Үзәк Африка иле Франциядән бәйсезлек алганда язылган. Авторлары — француз исем-фамилияле ике иезуит рухание: сүзләрен Louis Gidrol (Луи Жидроль), көен Paul Villard (Поль Вийар) иҗат иткән. Атакайлар бу эштә үз шәкертләрен дә катнаштырганнар. Текст илнең икенче рәсми теле булган гарәп теленә тәрҗемә ителгән. Гимнның идеологик-рухландыргыч өлеше — аның беренче куплеты һәм куплет алдыннан да, аңардан соң да уйнала-җырлана торган кушымтасы. Гадәттә гимнның нәкъ шул өлеше башкарыла. Тагын өч куплеты бар, болары илнең табигый һәм кеше хезмәте аша барлыкка килә торган байлыкларына, уңган кешеләренә, оста һөнәр ияләренә багышланган. Илнең төньягында утлап йөргән көтүләр, көньягындагы уңдырышлы кырлар-басулар, көтүчеләр, балыкчылар, сәүдәгәрләр, мөһәндисләр, галимнәр, шәкертләр һәм хәтта тауменәрләр дә телгә алына.

Француз телендә	Гарәп телендә	Тәрҗемәләр
Refrain: Peuple Tchadien, debout et à l'ouvrage ! Tu as conquis ta terre et ton droit ; Ta liberté naîtra de ton courage. Lève les yeux, l'avenir est à Toi. Ô mon Pays, que Dieu te prenne en garde, Que tes voisins admirent tes enfants. Joyeux, pacifique, avance en chantant, Fidèle à tes anciens qui te regardent. Refrain.	كورال: شعب تشاد قم إلي العمل إسترديت أرضاك وحقاك وحرياتك تولودك من شجاعتك إرفع عينيك فالمستقبل لك يا بلادي فليحفظك الله فليحفظ جيرانك وأبنائك أيه المحيط الساري تقدم وأنت تنشد وافيا لأسلافك الذين ينظرون إليك كورال	Кушымта: Әй, Чад халкы, кузгал, кереш хезмәткә! Хаклы хуҗа син үз җиреңә; Азатлыгың туа синең җөрьәттән. Ач күзләреңне киләчәгеңә. Илем, Аллаһ үзе синең сагыңда, Таң калдырсын Җирне балаларың. Күңелең күтәр, җырлап атла алга, Сиңа карап, сөенсен картларың. Кушымта.	Quşımta: Äy, Çad xalqı, quzğal, kereş xezmätkä! Xaqlı xuca sin üz cireñä; Azatlığıñ twa sineñ cör’ättän. Aç küzläreñne kiläçägeñä. İlem, Allah üze sineñ sağıñda, Tañ qaldırsın Cirne balalarıñ. Küñeleñ kütär, cırlap atla alğa, Siña qarap, söyensen qartlarıñ. Quşımta.

Видеосы: []