Удмуртия
Росси Федерациысь элькун, Россиысь субъект From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Удмуртия (Удмурт Республика, офиц. Удмурт Элькун, ӟуч Удмуртия, Удмуртская Республика) — Ӵукпал Европаын интыяськем кун (республика), Россия Федерациысь субъект[1]. Приволжской федерал округысь улосъёс пӧлы пыре.
Шаерлэн шоркарез Иж кар.
Remove ads
Интыяськемез
Удмурт шаер интыяськемын Шор Ураллэн шунды пуксён палаз, Кам но Ватка шуръёс вискын. Ижкарысен Мускоозь — 1 129 иськем, Санкт-Петербургозь — 1 904 иськем, Екатеринбургозь — 800 иськем, Кузонозь — 395 иськем.
Удмурт Республикалэн шунды пуксён но уйпал ласянь бускелез луэ — Киров улос, шунды ӝужан палан — Пермь шаер, лымшор палан — Башкирия но Татарстан кунъёс.
Удмурт шаер 42,1 сюрс квадрат иськем музъем вылын интыяськемын, со Россия Федерацилэн муэзлэсь 0,25%-сэ басьтэ.
Remove ads
Инкуазь

Удмурт шаер интыяськемын Европейской ӵошаллэн шунды ӝужан палаз, Кам но Ватка (Камлэн бур ӧрыз) шуръёс вискын. Бадӟым зарезьёслэсь палэнын, соин ик омыр сокем чурыт ӧвӧл: толалтэ кезьыт но лымыё, гужем пӧсь но шундыё луэ. Тужгес но кезьытэз толэзь — толшор, (шоро-куспо температура 9,9 градусозь лэзьке Цельсийя) тужгес пӧсез толэзь — пӧсьтолэзь (шоро-куспо температура 20,9 градусозь ӝутске Цельсийя).
Музъем узырлыкъёс пӧлысь валтӥсьёсыз — нюлэс но мувӧй. Удмурт шаерлэн музъем вылаз 114 мувӧй кылдонни усьтэмын. Кыскем мувӧй пӧлысь 96%-эз шаермылэн палэназ кутӥське.
Удмуртилэн 46 % музъемез нюлэсъёсын шобыртэмын, со пӧлысь ӝыныез — лысо писпуос. Республика озьы ик узыр гыбедэн, азотнометановой интыосын. Вылӥ дунъясько эмъясь дэри но лэсьтӥськон сюй (луо, горд сюй, бур).
Remove ads
Удмуртилэн историысьтыз
Музъем ужъёсын вырыны вашкала удмуртъёс асьме эралэсь азьло VIII—V сюрсаре ик — мезолит вакытэ кутскиллям. Та сярысь иворто Удмурт шаерлэн музъем вылаз шедьтэм археологияя синпелетъёс[2]. Асьме вакытлэсь азьло VIII—III дауръёсы — корт дауре кылдӥз ананьино культура. X даурын удмуртъёс пыризы Булгар шаере, нош XIII даурысен лымшор удмуртъёс Зарни Ордалэн кивалтэт улаз шедизы, бӧрысьгес Кузон ханствое пыриськизы. Уйпал удмуртъёс выжыяськизы туала Глазкар котыре (отысь тужгес тодмо археологи синпелет — Иднакар).
XVIII даурозь вашкала удмуртъёс гурт удысэн выризы, чорыгазы но пӧйшуразы. XIX даурлэн шораз Удмуртиын азинске корт поттон но ӵыжатон промышленность.

Быдӟым Октябрь революция дырозь Удмурт шаерлэн музъемез Кузон но Ватка губерниос куспын люкемын вал. Нимаз шаерлы Удмуртия пӧрмиз Октябрь революция бере гинэ.
1920-тӥ аре 4-тӥ шуркынмонэ В. И. Ленин кӧня ке выль автономи улосъёс кылдытон сярысь РСФСР-ысь ВЦИК-лэсь но СНК-лэсь постановленизэс юнматӥз. Со постановлениын верамын вал: «кылдытоно… ужась калыкъёслэсь — калмыкъёслэсь, поръёслэсь но вотякъёслэсь — автономи улосъёссэс». Озьы кылдӥз Вотяк автономи улос.

1932-тӥ аре 1-тӥ толшоре СССР-ысь ВЦИК-лэн постановлениезъя улосмылэн нимыз воштэмын вал: «Вотяк автономи улослэн коренной калыкез… удмурт калык луэ бере, …Вотяк автономи улослы выль ним сётоно: Удмурт автономи улос».
1934-тӥ аре 28-тӥ толсуре СССР-ысь ВЦИК «Удмурт автономи улосэз Удмурт Автономи Кенешо Социализмо Республикалы пӧрмытэм сярысь» постановленизэ кутӥз.
20-тӥ куарусёнэ 1990-тӥ аре Удмуртиысь Вылӥ Кенеш кун суверенитет сярысь декларациез юнматӥз. Нош 25-тӥ шуркынмонэ 2003-тӥ арын со деклараци палэнтэмын вал.
11-тӥ коньывуонэ 1991-тӥ арын Удмуртиысь Вылӥ Кенеш шаермылэсь выль нимзэ юнматӥз — Удмурт Республика.
7-тӥ толсыр 1994-тӥ арын кутӥзы Конституция Удмурт Элькунлэн.[3]
Улӥсьёс
Удмуртстатлэн пусъемезъя 1-тӥ толшоре 2017-тӥ арын республикаын улӥсьёслэн лыдзы 1 516 731 адями вал. Улӥсьёслэн ӵемлыксы (плотностьсы) — 36,06 адями/км² (2017). Соос пӧлысь каръёсын улэ — 65,57 % (994 504 адями).
Калыкъёс
Удмуртия — трос калыкъем кун. Шаерамы сюлэсь трос пӧртэм калык улэ. Соос пӧлысь ӵемгес пумисько удмуртъёс, ӟучъёс, бигеръёс, поръёс, чувашъёс, бесермянъёс.
Удмурт Республикаысь калыклэн йӧскалык составезлэн воштӥськемез:
Улон интыос
Удмурт шаере пыро: 6 город, 25 ёрос, 11 посёлок но 2119 гурт. Шоркарез — Иж, отын улӥсез 646,3 сюрс адями (2017-тӥ арлы) лыдъяське. Мукет каръёс: Вотка — 98,1 сюрс адями, Глаз — 93,6 сюрс адями, Можга — 49,6 сюрс адями, Сарапул — 97,9 сюрс адями, Камбарка — 10,5 сюрс адями.
Remove ads
Политика

Удмуртиын кун власть быдэсъяське Удмурт Республикалэн Президентэныз, Правительствоен но Кун Кенешен.
Удмуртиен кивалтэ президент (2017-тӥ арысен — Александр Бречалов). Правительствоен кивалтэ премьер-министр (2017 арысен — Ярослав Семёнов), республикалэн парламентэныз (Кун Кенешен) — Владимир Невоструев.
Удмурт Республика улонзэ радъя кунлэн валтӥсь законэз — Конституция — вылэ пыкъяськыса.
Remove ads
Территориослы люкиськон
Ёросъёс
Каръёс

Remove ads
Экономика
Удмуртилэн ӟеч интые интыяськемез корт поттонэз азинтыны но Россиысь валтӥсь улосъёс пӧлы пырыны луонлык кылдытӥз. Валтӥсь предприятиос: «Ижмаш», «Ижысь механикая завод», «Ижысь электромеханикая завод», «Радиозавод», «Ижсталь».
Удмурт шаерын улӥз но ужаз быдэс дуннелы тодмо луэм конструктор М. Т. Калашников. Али вакытэ солы сӥзем музей усьтэмын.
Тунсыко интыос но туризм
Удмуртиын кык сюрслэсь трос тунсыко учкымон интыос лыдъясько. Ваньмыз сямен соос герӟаськемын быдэс дуннеын тодмо луэм адямиосын но соослэн улэм но ужам интыосынызы. Кылсярысь: Петр Ильич Чайковский, Михаил Тимофеевич Калашников, Галина Алексеевна Кулакова, Надежда Андреевна Дурова но мукетъёс. Озьы ик Элькунамы 150 пала туристъёслы улымон интыос усьтэмын, 32 музей, кык сюрслэсь ятыр историен но культураен утем синпелетъёс. Вань йоскалык парк, заказникъёс, спортивной комплексъёс (соос пӧлысь кыкез горнолыжной луо) но ӵыдонтэм интыос, кытчы одно ик вуылыны кулэ. Берло аръёсы Удмуртиын азинске гурт туризм. 150 пала нимаз возёсъёс, гурт удысэз сяна, туризм ӧрез азьланьто[28].
Remove ads
Транспорт
Республикалэн музъем вылтӥз ортчо 4 бадӟым автомобиль сюресъёс: Р242, Р320, Р321 но Р322. Озьы ик Удмуртия пыр E22 Европаысь маршрут но М7-Волга федерал трасса ортчо.
Шаерамы вань аэропорт. Соин кивалтэ кун авиакомпания — ОАО «Ижавиа».
Озьы ик Удмуртиын туж умой азинтэмын чугун сюрес удыс. Со асьме кунмес мукет улосъёсын но каръёсын герӟа. Поезд мынон-ветлон сюресъёс пӧртэм вайёсъя ужало: «Кузон — Огырчи — Екатеринбург», «Киров — Балезино — Пермь», «Балезино — Иж — Алнаш», «Иж — Вотка», «Люкшудья — Кильмезь».
![]() | ![]() | ![]() | ![]() | ||||
Глаз карысь вокзал. | Можгаысь вокзал. | Балезиноысь вокзал. | Сарапулысь вокзал. |
Со сяна, учке
Валэктонъёс
Чӧлсконъёс
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads