Евразия

Евразия — Ерҙәге иң ҙур материк. Майҙаны — 54,759 млн км²^[2], был һан ҡоро ерҙең 36 % майҙанын ала. Халҡы — 5 миллиард (2010) кеше, был бар Ер шарының ¾ халҡын тәшкил итә^[3].

Евразия
Евразия
Территория	54 759 000 км²
Халҡы	5,041 млрд кеше
Тығыҙлығы	90,34 кеше/км²
Этнохороним	Русса евразийцы, евразиец, евразийка км²
92	дәүләтте керетеп
Танылмағын региондар	8
Телдәр	Евразия телдәре
Сәғәт бүлкәте	от UTC±0 до UTC+12
Ҡалалар	Мәскәү, Лондон[1], Стамбул, Токио[1], Джакарта[1], Дели, Мумбаи, Тәһран, Калькутта, Шанхай, Осака[1], Сеул, Тяньцзинь, Манила[1] һәм Карачи.
Eurasia Викимилектә

Евразия донъя картаһында

Евразия (йыһандан төшөрөлгән)

Африка, Евразия һәм Һинд океаны (йыһандан төшөрөлгән)

Атаманың сығышы

Тәүҙә донъяның иң ҙур континентына төрлө атама бирелгән. Александр Гумбольдт «Азия» исемен бөтә континентҡа ҡарата ҡулланған. Карл Густав Ройшле 1858 йылда «Handbuch der Geographie» китабында «Doppelerdtheil Asien-Europa» терминын индерә. «Евразия» терминын беренсе тапҡыр геолог Эдуард Зюсс 1880-се йылдарҙа^[4] ҡуллана.

Географик урыны

Континент Төньяҡ ярымшарҙа яҡынса 9° һәм 169° көнбайыш оҙонлоҡ араһында урынлашҡан, шул уҡ ваҡытта Евразияның ҡайһы бер утрауҙары — Көньяҡ ярымшарҙа. Континенталь Евразияның ҙур өлөшө Көнсығыш ярымшарҙа булһа, материктың көнбайыш һәм көнсығыш яҡтары Көнбайыш ярымшарға ҡарай.

Европа һәм Азия өлөштәренән тора, уларҙың араһындағы сикте Урал тауҙарының көнсығыш яғы, Урал йылғаһы, Эмба йылғаһы, Каспий диңгеҙе диңгеҙенең төньяҡ-төнбайыш яғы, Кума йылғаһы, Кумо-Маныч сөңгөлө, Маныч йылғаһы, Ҡара диңгеҙҙең көньяҡ, көнсығыш яры, Босфор боғаҙы, Мәрмәр диңгеҙе, Дарданелдар боғаҙы, Эгей һәм Урта диңгеҙҙәре, Гибралтар боғаҙы аша үткәрәләр. Бындай бүленеш тарих төпкөлөнән килә. Тәбиғи яҡтан ҡарағанда, Европа һәм Азия араһында ҡәтғи айырма юҡ.

Был Ерҙәге дүрт яғынан да океандар менән уратып алынған материк: көньяғында — Һинд, төньяҡта — Төньяҡ Боҙло, көнбайышта — Атлантик океан, көнсығышта — Тымыҡ океан.

Евразияның ситке нөктәләре

Материктағы нөктәләр

• Челюскин мороно (Рәсәй), 77°43' т. * к. — төньяҡ нөктә.
• Пай мороно (Малайзия) 1°16' т. * к. — көньяҡ нөктә.
• Рока мороно (Португалия), 9º31' к. о. — көнбайыш нөктә.
• Дежнев мороно (Рәсәй), 169°42' к. о. — көнсығыш нөктә.

Утрау нөктәләре

• Флигели мороно (Рәсәй), 81°52' т. * к. — төньяҡ нөктә
• Көньяҡ утрау (Кокос утрауҙары) 12°4' к. * к. — көньяҡ нөктә.
• Моншик ҡаяһы (Азор утрауы) 31º16' к. о. — көнбайыш нөктә.
• Ратманов утрауы (Россия) 169°0' к. к. — көнсығыш нөктә.

Ҙур ярымутрауҙар

• Ғәрәбстан ярымутрауы
• Кесе Азия ярымутрауы
• Балҡан ярымутрауы
• Апеннин ярымутрауы
• Пиреней ярымутрауы
• Скандинавия ярымутрауы
• Таймыр ярымутрауы
• Чукот ярымутрауы
• Камчатка ярымутрауы
• Һинд-Ҡытай ярымутрауы
• Һиндостан ярымутрауы
• Малакка ярымутрауы
• Ямал ярымутрауы
• Кола ярымутрауы
• Корея ярымутрауы
• Ҡырым ярымутрауы

Физик характеристикаһы

Рельеф

Рельеф бик күп төрлө, унда иң ҙур тигеҙлектәр һәм тау системалары урынлашҡан, Көнсығыш Европа тигеҙлеге, Көнбайыш Себер тигеҙлеге, Тибет таулығы. Евразия — Ерҙәге иң ҙур материк, уның уртаса бейеклеге яҡынса 830 метр (Антарктиданың уртаса бейеклеге боҙ ҡалҡаны булғанға юғарыраҡ, әммә бейеклекте нигеҙҙән һанағанда, континент иң түбәне буласаҡ). Ерҙәге иң юғары тауҙар — Гималайҙар (һинд. Ҡар булған урын), ә евразияның Гималайҙар тау системаһы, Тибет, Гиндукуш, Памир, Тянь-Шань тауҙары һ. б. Ерҙәге иң ҙур тау өлкәһен барлыҡҡа килтерә.^[5]

Китғаның уртаса бейеклеге — 830 м, тауҙар һәм яҫы таулыҡтар территорияның 65 % биләй^[6].

Төп тау системалары:

Төп тигеҙлектәр һәм уйһыулыҡтар:

Географик үҙенсәлектәр

Евразияла Ерҙәге иң бейек тау — Джомолунгма (Эверест), иң ҙур Каспий диңгеҙе һәм иң тәрән Байкал күле, майҙаны буйынса иң ҙур Тибет тау системаһы, иң ҙур Ғәрәбстан ярымутрауы, иң ҙур Себер географик өлкәһе, ерҙең иң түбән нөктәһе суши Үле диңгеҙ сөңгөлө. Бында шулай уҡ төньяҡ ярымутрауының һалҡын һауа полюсы — Оймякон урынлашҡан.

Климат

Евразияла бөтә климат бүлкәттәре һәм климат зоналары тәҡдим ителгән. Төньяҡта поляр һәм субполяр климат бүлкәте, һуңынан уртаса бүлкәт, унан һуң субтропик бүлкәт бара. Тропик бүлкәте Урта диңгеҙ менән Ҡыҙыл диңгеҙҙән Һиндостанға тиклем һуҙыла. Субэкваториаль бүлкәт төньяҡҡа ҡарай Һиндостан һәм Һинд-Ҡытайҙы, көньяҡ Ҡытайҙы үҙ эсенә ала, ә экваториаль бүлкәт көньяҡ-көнсығыш Азия утрауҙарын ҡаплай. Диңгеҙ климатының климат зонаһы күбеһенсә ҡитғаның көнбайышында — Европала, утрауҙарҙа урынлашҡан. Муссон климаты көнсығыш һәм көньяҡ райондарҙа таралған. Тәрәнерәк киткән һайын климаттың китғалығы үҫә бара.

Евразия илдәре

Аҫтағы исемлек Евразияла урынлашҡан дәүләттәрҙе генә түгел, шулай уҡ Европа йәки Азияға билдәләнгән утрауҙарҙы ла үҙ эсенә ала (мәҫәлән, Япония).