Нови-Сад

Нови-Сад (шулай уҡ тәржемәһен яҙалар булмаған — Новый Сад; сер. Нови Сад / Novi Sad [ˈnoviː sâːd], мадьярса  Újvidék, словак. Nový Sad, русин. Нови Сад, нем. Neusatz an der Donau, Но́йзац-ан-дер-До́нау, лат. Neoplanta) — ҡала, төньяғында урынлашҡан Сербияның төньяғында, Дунай ярында урынлашҡан ҡала, Воеводина автономиялы крайының административ үҙәге. Бач-Бодрог тарихи төбәгендә, Бачка һәм Срем сигендә, урынлашҡан. 2011 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса ҡалала яҡынса 250 439 кеше йәшәй, ә община халҡы — 341 625 кеше^[13]. Ҡалала күп милләт кешеләре — сербтар, венгрҙар, словактар, русиндар, немецтар һәм башҡалар йәшәй.

Нови-Сад
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-sr-cyrl" does not exist.
Байраҡ	Герб
Нигеҙләү датаһы	1694
Рәсми атамаһы	Novi Sad
Дәүләт	Сербия[1]
Административ үҙәге	Южно-Бачский округ[d], Нови-Сад (община)[d], Банат, Бачка и Баранья[d], Bačka Oblast[d], Воеводина, Социалистический автономный край Воеводина[d], Нови-Сад (община) һәм Neusatz District[d]
Административ-территориаль берәмек	Нови-Сад (община)
Сәғәт бүлкәте	UTC+1:00[d] һәм Үҙәк Европа ваҡыты[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Дунай
Халыҡ һаны	260 438 кеше (2022)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	80 метр
Туғандаш ҡала	Чанчунь[2][3][4], Дортмунд[2][5][6], Гомель[d][7][8], Печ (ҡала, Венгрия)[2][9], Түбәнге Новгород[2][10] һәм Толука-де-Лердо[d][7][11][12]
Сиктәш	Бачки-Петровац (община), Беочин[d], Сремска-Каменица[d], Сремски-Карловци, Тител[d], Жабаль[d], Темерин[d] һәм Врбас[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Европаның мәҙәни баш ҡалалары[d] (2021)
Майҙан	106,2 км²
Почта индексы	21000
Рәсми сайт	novisad.rs
Тема иҡтисады	economy of Novi Sad[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1748
Урындағы телефон коды	21
Номер тамғаһы коды	NS
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Нови-Саде[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Novi Sad[d]
Нови-Сад Викимилектә

Ҡалаға 1694 йылда серб сауҙагәрҙәре нигеҙ һала, улар Дунай ярындағы Петроварадин ҡәлғәһе ҡаршыһында ауыл төҙөй. XVIII—XIX быуаттарҙа Нови-Сад мөһим сауҙа һәм һөнәрселек үҙәге була, шулай уҡ төбәктең серб мәҙәниәте үҙәге булып тора^[14]. 1848—1849 йылдарҙағы революция осоронда ҡала ныҡ емерелә булмай, әммә һуңынан яңынан тергеҙелә^[14]. Әлеге ваҡытта Нови-Сад серб иҡтисадының сәнәғәт һәм финанс үҙәге, шулай уҡ мәҙәни үҙәге булып тора. Ҡаланан алыҫ түгел аэропорт бар.

Исеме

Нови-Сад ҡалаһында рәсми тел булып серб, венгр, словак һәм русин телдәре тора. Серб телендә ҡала Нови Сад, венгрса Újvidék, словакса Nový Sad, русинса Нови Сад тип атала. Латин телендә Neoplanta, Neusatz йәки немец телендә Neusatz an der Donau Neusatz һәм румын телендә Novi Sad һәм болгар телендә Млада Лоза тип йөрөтөлә.

Stadt Ratzen Башта ҡала Ratzen Stadt, Ratzenstatt йәки Peterwardeiner Schantz тип атала, ә хәҙерге вариантын 1748 йылда ғына ала.

Тарих

1999 йылда НАТО-ның бомбаға тотоуының эҙемтәһе.

XVIII быуаттың урталарында православный сербтарҙың ауылы барлыҡҡа килә, уларға католиктарҙың Петервардейн ҡалаһында нигеҙләнеү тыйыла. Император ҡатын Мария Терезия 1748 йылда серб ауылына латинса Neoplanta исемен бирә,- ул «яңы баҡса» тигәнде аңлата. Әлеге ваҡытта Петервардейн (Петроварадин) — Нови-Сад ҡалаһының бер районы.

1942 йылдың 21-23 ғинуарында урындағы 1246 граждан юҡ ителә.

1999 йылда Нови-Садҡа күп тапҡырҙар НАТО авиацияһы бомба ташлай^[15].

Климат

Нови-Сад климаты 1961-1990 йылдарҙа
Күрһәткес	Ғин.	Фев.	Март	Апр.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сен.	Окт.	Нояб.	Дек.	Йыл
Абсолют максимум, °C	18,0	22,4	28,4	31,0	34,2	36,1	39,8	40,0	34,7	29,3	26,9	21,0	40,0
Уртаса максимум, °C	2,5	5,7	11,5	17,2	22,2	25,2	27,2	27,2	23,7	18,0	10,3	4,5	16,3
Уртаса температура, °C	−1	1,5	6,0	11,4	16,6	19,6	21,1	20,6	16,9	11,5	5,9	1,2	10,9
Уртаса минимум, °C	−4,4	−2,3	1,2	5,8	10,6	13,6	14,7	14,2	11,2	6,3	2,2	−1,9	5,9
Абсолют минимум, °C	−28,6	−22	−19,9	−4,9	−0,4	0,2	6,6	6,9	−1,6	−5,4	−13,8	−19,6	−28,6
Яуым-төшөм нормаһы, мм	38	35	41	47	57	83	61	55	36	35	46	44	577
Источник: Средње месечне, годишње и екстремне вредности 1961-1990

Һауа дымлылығы[<span style="" title="не указан источник на раҫлау (31 ғинуар 2012)">источник не указан 2575 дней</span>]
Месяц	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Һауа дымлылығы, %	86	81	73	68	68	70	67	69	72	75	83	87	75

Ҡояшлы ваҡыт, ай эсендәге ҡояшлы сәғәт һаны[16]
Месяц	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Ҡояшлы ваҡыт, сәғәт	68	89	148	177	232	250	289	272	207	173	83	55	2042

Сәйәси һәм административ ҡоролош

Азатлыҡ майҙанындағы «Кућа градск» (магистрат)

Нови-Сад ҡала статусына эйә һәм ике общинанан тора — Нови-Сад ҡала общинаһы һәм Петроварадин ҡала общинаһы. Ҡала мэрияһы Нови-Сад ҡалаһында урынлашҡан.

• 2012 йылдан алып Милош Вучевич — ҡала мэры, ә уның урынбаҫары — Борко Илич.
• 2012 йылдан алып ҡала Скупщинаһының спикеры — Синиша Севич
• Скупщина депутаттары ултырышында 2012 йылдан алып Сербия прогрессив партияһы, Сербия социалистик партияһы, Сербия демократик партияһы, «Барыһы ла Нови-Сад өсөн» һәм «Нови-Сад хәҙер» коалицияһы эшләй.

Иҡтисад

«Нафтна индустрија Србије» компанияһы офисы

Нови-Сад Воеводинаның иҡтисади үҙәге булып тора. Шулай уҡ ҡала Сербияның иң эре иҡтисади һәм мәҙәни үҙәктәренең береһе булып тора..

Һуңғы ваҡытта Нови-Сад логистика һәм транспорт үҙәге булып тора, бында Feniksbus автобустарын етештереү үҫешкән^[17]

Туризм

Музыкаль фестиваль «Экзит»

Югославияла һуғыш бөткәндән, халыҡ-ара санкциялар бөтөрөлгәндән һуң, ҡалаға Көнбайыш Европа илдәренән һәм АҠШ-тан килеүсе туристар һаны арта. Йыл һайын июль башында Петроварадин ҡәлғәһендә «Экзит» музыка фестивале үткәрелә, унда бөтә Европанан ҡатнашыусылар һәм тамашасылар йыйыла. Фестивалгә йыл һайын уртаса 150 000 тиклем кеше килә.

Петроварадин ҡәлғәһе туристар өсөн мөһим урын булып тора.

Мәҙәниәт

Архитектура

Ҡала үҙәге

Нови-Сад — типик Үҙәк Европа ҡалаһы. Хәҙерге ваҡытта унда XIX быуатта төҙөлгән бер нисә бинаһы ғына һаҡланған^[14]. Хәҙер ҡала үҙәгендә иң өҫтөнлөклө архитектура — XIX быуат архитектураһы. Элек бында бер ҡатлы йорттар торған, хәҙер улар күп ҡатлы йорттар менән алмаштырыла.

Музейҙар һәм галереялар

Павел Белянский галереяһы

Ҡалала күп музейҙар һәм галереялар урынлашҡан. Улар араһында иң билдәлеһе - Воеводина музейы, уға 1847 йылда серб Матицаһы нигеҙ һалған. Музейҙа тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡылары даими һаҡлана. Петроварадин ҡәлғәһендәге ҡала музейы коллекциялары ҡәлғә тарихы тураһында һөйләй.

Белем

Гимназия «Йован Змай»

Нови-Сад — Сербияның фән һәм юғары белем мөһим үҙәктәренең береһе. Нови-Сад ҡалаһында дәүләт университеты урынлашҡан, унда күп һанлы шәхси факультеттар, колледждар, шул иҫәптән Теология мәктәбе бар.

Нови-Сад университетының 9 факультетында 38 000 студент уҡый, ә хеҙмәткәрҙәренең һанын 2700 кеше тәшкил итә. Университеттың күп факультеттары уның заманса төҙөлгән кампусында урынлашҡан. Шулай уҡ ҡалала 37 төп мәктәп эшләй, уларҙа 26 000 уҡыусы белем ала, шулай уҡ 12 профессиональ мәктәп, 4 гимназия эшләй, уларҙа 18 000 уҡыусы белем ала.

Галерея

Нови-Сад панорамаһы