Орск

Орск (Яман‑ҡала^[4], ҡаҙ. Жаманқала) — Ырымбур өлкәһенең өлкә әһәмиәтендәге, ҙурлығы буйынса Ырымбурҙан һуң икенсе һәм бер үк ваҡытта йәш буйынса иң оло ҡалаһы (1735 йылда «Икенсе Ырымбур» һымаҡ һалынған).

Ҡала
Орск Орск, Яманкала, ҡаҙ. Жаманқала
Флаг[d] Герб[d]
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Ырымбур өлкәһе
Ҡала округы	Орск ҡала округы
Координаталар	51°12′ с. ш. 58°37′ в. д.HGЯO
Эске бүленеш	3 район
Ҡала башлығы	Сухарев Сергей Николаевич[1]
Нигеҙләнгән	1735
Элекке исеме	Ырымбур (1735—1739)
Ҡала с	1865
Майҙаны	621,3305[2] кеше км²
Бейеклеге	200 м
Халҡы	↘231 104[3] кеше (2016)
Тығыҙлығы	371,95 кеше/км²
Этнохороним	орскылар
Телефон коды	+7 3537
Почта индексы	462400
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	56
ОКАТО коды	53 423
ОКТМО коды	53 723 000 001
Рәсми сайт	orsk-adm.ru
Орск

Халыҡ һаны — 231 104^[3] кеше (2016).

Тарихи күҙлектән ҡарағанда, Орск Ҡәнифә юлының һуңғы пункты.

Ҡала Ур йылғаһының Яйыҡҡа ҡушылған урынында урынлашҡан, яҡын тирәлә шулай уҡ Яршалы, Ушкота, Шандаша, Жарлы, 1-се Грязнушка, Терекле йылғалары аға.

Тарих

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Орск ҡәлғәһе

1735 йылда Ырымбур экспедицияһы тарафынан Ур (рус. Орь) йылғаһының тамағында «Ырымбур» тигән ҡәлғә ҡорола башлай. Әммә был урын ҡала өсөн яраҡһыҙ тип табыла. Ҡаланы Яйыҡ буйындағы Ҡыҙылтау янына күсереп ҡарайҙар. Был урын да ҡала өсөн уңышһыҙ булып сыға. Ҡала 1865—1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһының Орск өйәҙе үҙәге булды (1865—1920).

1735 йылда Ырымбур ҡала‑ҡәлғәһе булараҡ нигеҙ һалына, 1739 йылда алып Орск ҡәлғәһе.

XIX быуат 90‑сы йылдар уртаһында 900‑ләп хужалыҡ иҫәпләнгән. Халҡы күбеһенсә игенселек, малсылыҡ, сауҙа, төрлө кәсеп менән шөғөлләнгән. 1885 йылда егерме ваҡ һөнәрселек предприятиеһы булған. Сауҙа алмашыу дворында алып барылған. XIX быуат 90‑сы йылдары уртаһында сиркәү‑мәхәллә мәктәбе, өйәҙ училищеһы, дауахана, мәсет, 3 сиркәү эшләгән.

1881 йылда Орск аша Турғай-Орск тракты, 1923 йылда Ташкентҡа тимер юлы үтә.

1891 йылда Орскиҙа буласаҡ император Николай II килеп китә.

1870 йылда ҡала думаһы һәм башҡармаһы эш башлай.

1917 йылда декабрендә Орскиҙа совет власы иғлан ителә, 1919 йылдың авгусына яңы тәртип тулыһынса урынлаша. Граждандар һуғышы барышында Орскиҙа 1918 йылда сентябрендә Рус армияһы частары, 1919 йылда февралендә — РККА‑ның егерме дүртенсе уҡсылар дивизияһы урынлаша.

Хәҙерге Ырымбур өлкәһенең өлкә буйһоноуындағы ҡалаһы.

1931—1935 йылдарҙа ит-консерва комбинаты, 1936 йылда Орск нефть эшкәртеү заводы, 1938 йылда Орск-1 яғыулыҡ электростанцияһы һәм «Южуралникель» (никель, кобалть, сульфат, цинк, баҡыр, көкөрт етештереүсе) төҙөләләр.

1939 йылда ҡалала 67 мең кеше йәшәй.

Билдәле шәхестәр

• Солтанаев Йәүҙәт Тәлғәт улы (19.07.1948), ғалим-математик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Физика-математика фәндәре докторы (1989), профессор (1990). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1997). Рәсәй Федерацияһы юғары мәктәбенең почётлы хеҙмәткәре (2001), атҡаҙанған фән эшмәкәре (2010) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2011).

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
1897[5]	1913[6]	1926[5]	1931[6]	1939[5]	1956[7]	1959[8]
14 000	↗23 000	↘14 000	↗19 200	↗66 000	↗157 000	↗176 214
1967[6]	1970[9]	1973[6]	1975[10]	1976[6]	1979[11]	1982[6]
↗215 000	↗225 314	↗235 000	↗241 000	→241 000	↗246 667	↗256 000
1985[12]	1986[6]	1989[13]	1990[14]	1991[12]	1992[12]	1993[12]
↗265 000	↗270 000	↗270 711	↗272 000	↗273 000	↗274 000	↗275 000
1994[12]	1995[12]	1996[12]	1997[12]	1998[12]	1999[12]	2000[12]
→275 000	↗276 000	↘275 000	→275 000	→275 000	→275 000	→275 000
2001[12]	2002[15]	2003[16]	2004[16]	2005[6]	2006[17]	2007[6]
↘274 600	↘250 963	↘250 600	↘249 000	↘247 600	↘247 000	↘246 100
2008[6]	2009[18]	2010[19]	2011[6]	2012[20]	2013[21]	2014[22]
↘245 500	↘245 015	↘239 800	→239 800	↘238 006	↘236 390	↘234 813
2015[23]	2016[3]
↘232 905	↘231 104

Милли составы

1897 йылда 14016 кеше (башҡорттар — 724, ҡаҙаҡтар — 139, мордвалар — 200, урыҫтар — 9363, татарҙар — 3035 һ.б.) йәшәгән, 1912—13 йй. — 21185 кеше.

Урыҫтар — 80,5 %, украиндар — 4,1 %, татарҙар — 4 %, ҡаҙаҡтар — 3,7 %, немецтар — 1,6 %, башҡорттар — 1,6 %, мордва — 1,0 %, белорустар — 0,5 %, сыуаштар — 0,5 %, башҡа милләттәр — 2,5 %.

Ҡоролош (райондар)

1. Ленин районы (72676 кеше),
2. Октябрь (92333 кеше)
3. Совет (71381 кеше)

Транспорт

«Орск» Рәсәй тимер юлдары станцияһы, архитектура һәйкәле

Ҡала аша Силәбе — Ырымбур тимер һәм Ырымбурға тиклем һәм Орск — Гай — Аҡъяр — Сибай — Магнитогорск автомобиль юлдары үтә.

Сәнәғәт

1. Металлургия

• «Южуралникель» Көньяҡ-Урал никель металлургия комбинаты, («Мечел» ААЙ).
• «ОРМЕТ» ЯАЙ. Алтын, цинк эшкәртә.
• «Орск машиналар төҙөү заводы» ААЙ, Торба металлургия компанияһы.
• «ОРМЕТО-ЮУМЗ» ( «Металлоинвест»)
• «Машиностроительное объединение „Сармат“» — ауыл хужалығы техникаһы
• «Завод строительных машин и нестандартного оборудования» — Свая этәреү, төҙөлөш машиналар етәштерә.
• «Орский завод электромонтажных изделий»
• «Орский завод холодильников»
• «Орск вагон заводы»
• «Уральский завод горного оборудования»

1. Нефть эшкәртеү

• «Орскнефтеоргсинтез»
• «Завод синтетического спирта»
• «Орский щебеночный завод «- «Первая нерудная компания» филиалы

1. Аҙыҡ-түлек сәнәғәте

• «Орск ит комбинаты»

1. Геология

• «Восточная геологоразведочная экспедиция» (1961)
• «Орское карьероуправление»

1. Энергетика

«Орск ТЭЦ-ы»

Мәғариф

Юғары уҡыу йорттары:

• Ырымбур дәүләт университеты (Орск филиалы)
• Мәскәү хоҡуҡ институты (шәхси йорто филиалы)
• «Российский университет инноваций» (филиал)
• Силәбе дәүләт университетының филиалы
• Ырымбур дәүләт аграр университеты филиалы

Ҡалала 48 мәктәп, 3 гимназия 5 ауыл мәктәптәре бар ^[24].

Һаулыҡ һаҡау

Ҡала дауаханалары

• Ҡала дауаханаһы № 1
• Ҡала дауаханаһы № 2
• Ҡала дауаханаһы№ 3
• Ҡала дауаханаһы№ 4
• Ҡала дауаханаһы№ 5
• Ҡала дауаханаһы№ 6
• Областная психиатрия дауаханаһы № 3
• Орский Городской Онкологический Диспансер
• Орский Городской Противотуберкулезный Диспансер
• Орск Наркология Диспансеры
• Орский Городской Врачебно-Физкультурный Диспансер
• Орский Центр профилактики инфекционных заболеваний и борьбы со СПИДом
• Орск Кожно-Венерологический Диспансер
• Областная станция переливания крови
• Дом Ребёнка
• Узловая Больница на станции Орск
• «Поликлиника Цена Качество» по адресу: ул. Энгельса, дом 30.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡәнифә юлы

Ҡала ваҡытлы матбуғатта

Викикитапхана логотибы

Ошо темаға Викикитапханала текстар бар
Рухтары Урал тауындай, ниәттәре Яйыҡ һыуындай

• Нуретдинов А. Рухтары Урал тауындай, ниәттәре Яйыҡ һыуындай. «Башҡортостан» гәзите, 2014, 17 октябрь^[25].
• Үзбәкова С. Рухи байлыҡ, берҙәмлек сағылды. «Башҡортостан» гәзите, 2012, 26 май^[26].