Ломоносов Михаил Васильевич

Ломоносов Михаил Васильевич (8 [19] ноябрь 1711^[13], Мишанин ауылы (хәҙер — Ломоносово ауылы), Архангельск губернаһы, Рус батшалығы — 4 [15] апрель 1765, Санкт-Петербург, Рәсәй империяһы). Донъя кимәлендәге беренсе бөйөк рус ғалимы.

Ломоносов Михаил Васильевич
рус. Михаил Васильевич Ломоносов
Зат	ир-ат[1][2]
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы
Патронимы йәки матронимы	Васильевич[d]
Тыуған көнө	8 (19) ноябрь 1711[1][3][4]
Тыуған урыны	Мишанинская[d], Архангелогородская губерния[d], Урыҫ дәүләте
Вафат булған көнө	4 (15) апрель 1765[1][3][4] (53 йәш)
Вафат булған урыны	Санкт-Петербург, Рәсәй империяһы[3][5][6]
Үлем төрө	тәбиғи үлем[d]
Үлем сәбәбе	злокачественные новообразования яичка[d]
Ерләнгән урыны	Лазаревское кладбище Александро-Невской лавры[d]
Атаһы	Василий Дорофеевич Ломоносов[d][7]
Әсәһе	Елена Ивановна Сивкова[d][7]
Хәләл ефете	Елизавета-Христина Цильх[d]
Балалары	Елена Михайловна Ломоносова[d][7]
Яҙма әҫәрҙәр теле	урыҫ теле
Һөнәр төрө	астроном, геолог, физик, химик, лингвист, шағир, яҙыусы, тарихсы, фәлсәфәсе, уйлап табыусы, художник-мозаичист, географ, университет уҡытыусыһы, математик, сәйәсмән, рәссам, ғалим, тәржемәсе, универсаль шәхес
Эшмәкәрлек төрө	естествознание[d], химия, физика, Минералогия, тарих, филология, Металлургия, фәлсәфә һәм астрономия
Эш урыны	Санкт-Петербург фәндәр академияһы[d] М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты Санкт-Петербург дәүләт университеты Марбургский университет[d]
Уҡыу йорто	Славяно-греко-латинская академия[d][3] Марбургский университет[d][8][9] Петербург фәндәр академияһының академия университеты Фрайберг тау академияһы[d]
Ғилми етәксе	Христиан фон Вольф[d][10]
Кемдә уҡыған	Христиан фон Вольф[d] һәм Иоганн Фридрих Генкель[d]
Аспиранттар	Степан Яковлевич Румовский[d][11]
Уҡыусылар	Степан Яковлевич Румовский[d][10]
Ойошма ағзаһы	Швеция король фәндәр академияһы[d], Рәсәй Фәндәр академияһы, Санкт-Петербург фәндәр академияһы[d] һәм Император художество академияһы
Йоғонто яһаусы	Христиан фон Вольф[d]
Гражданский чин	статский советник[d][12]
Вики-проект	Проект:Математика[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Mikhail Lomonosov
Ломоносов Михаил Васильевич Викимилектә

«Универсаль кеше»нең (лат. homo universalis) сағыу миҫалы: энциклопедист, физик һәм химик (ул физик химияға хәҙерге замандағыға яҡын билдәләмә биргән тәүге химик булараҡ тарихҡа ингән, физик-химик тикшеренеүҙәрҙең киң программаһын билдәләгән^[14][15][16]; ул эшләгән йылылыҡтың молекуляр-кинетик теорияһы материя төҙөлөшө тураһындағы хәҙерге ҡараштарҙан һәм күп фундаменталь закондарҙан күпкә алда хасил була ^[17]). Фәнни диңгеҙселеккә һәм физик химияға^[18]; быяла тураһындағы фәнгә нигеҙ һала.  Астроном (мәҫәлән, Венера планетаһында атмосфера барлығын аса^[19][20][21]), приборҙар эшләүсе, географ, металлург, геолог. Шулай уҡ шағир, рәссам, тарихсы, филолог һәм генеалог; ватан мәғарифын, фәнен һәм иҡтисадын үҫтереү өсөн көрәшеүсе (Мәскәү университетының проектын эшләй, уҡыу йортона һуңынан уның исеме бирелә).

Статский советник, химия профессоры (1745), Санкт-Петербург Император Фәндәр академияһының ғәмәли ағзаһы (1745) һәм Швед Король Фәндәр академияһының почетлы ағзаһы.

Биографияһы

Ҡыҫҡаса йылъяҙма

• 1711 — 19 ноябрҙә Михаил Васильевич Ломоносов тыуа.
• 1730 — 7 декабрҙә Холмогоры воевода канцелярияһында паспорт ала.
• 1730 — 15 декабрҙә Мәскәүгә юллана^[22].
• 1731 — 15 ғинуарҙа Мәскәүҙә Славя-грек-латин академияһына инә.
• 1731—1734 — Славян-грек-латин академияһында уҡый: 1731 — пиитика класы, 1732 — риторика класы, 1734 — фәлсәфә класы.
• 1734—1735 — Киев-Могила академияһында уҡый^[23]: бер нисә ай буйы Иероним Миткевичтың фәлсәфә лекцияларын, шулай уҡ математика һәм физика буйынса лекциялар тыңлай.
• 1735 — Киевтағы лекцияларҙа фәтеүә тапмағанлыҡтан, Мәскәүгә Славян-грек-латин академияһына ҡайтып, уҡыуын дауам итә.
• 1735 — ноябрҙә 12 уҡыусы иҫәбендә Фәндәр академияһына тәҡдим ителә.
• 1736 — 2 ғинуарҙа 11 иптәше менән бергә отставкалағы прапорщик Василий Попов тарафынан Мәскәүҙән Санкт-Петербург Фәндәр һәм художестволар академияһына килтереп еткерелә. 
• 1736 — 12 ғинуарҙа Академия университетына студент итеп алына.
• 1736 — 4 октябрҙә тау эшенә һәм металлургияға уҡыу өсөн Германияға ебәрелә.
• 1736—1739 — Марбург университетында уҡый.
• 1737 — ғинуарҙан профессор Х. Вольфтың механика курсын һәм профессор Ю. Г. Дуйзингтың теоретик химия курсын тыңлай.
• 1739 — февралдә фатир хужабикәһенең ҡыҙы Елизавета-Христина Цильхҡа граждан никахы менән өйләнә^[24].
• 1739 — 8 ноябрҙә ҡыҙы тыуа; 9 ноябрҙә — ҡыҙы реформаттар общинаһы сиркәүендә, Екатерина-Елизавета тигән исем бирелеп, һыуға сумырыу йолаһы үтә.
• 1739—1740 — И. Ф. Генкель етәкселегендә тау эшенә уҡый.
• 1740 — 26 майҙа Марбургтың реформаттар общинаһы сиркәүендә Елизавета-Христина Цильх менән никахлаша^[25].
• 1740 — май аҙағында иленә ҡайтып барғанда Дюссельдорф эргәһендә алдап пруссактар тарафынан рекрутлыҡҡа алына, октябрҙә ҡаса, Арнгейм һәм Утрехт аша — Амстердамға, унан һуң Гаагаға килә, ҡабат Амстердамға килгәс кенә унан диңгеҙ юлы менән Рәсәйгә ҡайтып китә ала^[26].
• 1741 — 8 июндә Санкт-Петербургҡа килеп төшә.
• 1741 — 10 июндә ботаника һәм тәбиғәт тарихы профессоры И. Амманға тәбиғәтте өйрәнеү фәне буйынса уҡыу өсөен йүнәлтелә һәм Кунсткамераның Минералдар кабинетында минералдар һәм ташҡа әйләнгән нәмәләр каталогын төҙөй башлай.
• 1741 — 22 декабрҙә Марбургта Ломоносовтың улы тыуа, һыуға сумырыу йолаһын үткәндә уға Иван тигән исем ҡушыла^[27].
• 1742 — 8 ғинуарҙа Санкт-Петербург Фән һәм художество академияһының физика класы адъюнкты ителә.
• 1745 — 25 июлдә химия профессоры итеп тәғәйенләнә^[28], был Санкт-Петербург Фәндәр һәм художестволар академияһының ғәмәли ағзаһы статусына тиң була. Ул тәбиғәт фәндәре өлкәһендә беренсе рус академигы була^[29].
• 1746 — 20 июндә беренсе тапҡыр рус телендә физика буйынса асыҡ лекциялар уҡый.
• 1748 — Рәсәйҙә химия буйынса беренсе ғилми-тикшеренеү һәм уҡыу лабораторияһын ойоштора.
• 1748—1757 — химия лабораторияһында төҫлө быяла һәм буяуҙар табыу менән шөғөлләнә, рудаларға химик анализ эшләй.
• 1749 — 21 февралдә ҡыҙы Елена тыуа.
• 1752—1753 — химия лабораторияһында тарихта беренсе тапҡыр физик химия буйынса лекциялар уҡый.
• 1753 — Усть-Рудица ауылында быяла фабрикаһы нигеҙләнә. 
• 1755 — М. В. Ломоносов ҡатнашлығында Мәскәү университеты ойошторла, ул уның тәүге проектын төҙөй.
• 1756 — Академия гимназияһында һәм Академия университетында түбәнге ҡатламдың белем алыуға хоҡуғын яҡлап сыға.
• 1757 — 1 ғинуарҙа Санкт-Петербург Император фәндәр һәм художестволар академияһы Канцелярияһының советнигы итеп тәғәйенләнә. Шул уҡ йылды академияның ҡаҙна фатирынан Мойкаға үҙ йортона күсә.
• 1757 — Синод «вәғәздәрҙә фәнде үтә әрләмәҫкә» саҡырған Ломоносовтың ғилми эшмәкәрлеген туҡтатыуҙы талап итә ^[30]
• 1758 — Тарихи Йыйылыштың, География департаментының, Академия университетының һәм Академия гимназияһының етәксеһе ителә.
• 1759 — Академия гимназияһын йыһазландырыу, уставын төҙөү, Академия университетын ҡороу менән шөғөлләнә, бөтә көсөнә түбән ҡатламдарҙың белем алыуға хоҡуғын яҡлай.
• 1760 — 30 апрелдә Швед Король фәндәр академияһы М. В. Ломоносовты үҙенең почётлы ағзаһы итеп һайлай.
• 1763 — 10 октябрҙә иң абруйлы өс художество Академияһының ағзаһы итеп һайлана (мозаика эштәре өсөн).
• 1764 — 17 апрелдә Болонья институты Фәндәр академияһының почётлы ағзаһы итеп һайлана.
• 1765 — 4 апрелдә Мойка йылғаһы буйындағы йортонда үпкәһе шешеүҙән вафат була. 
• 1765 — 8 апрелдә Александр Невский лавраһының Лазарь зыяратында ерләнә^[31].