Преображенск заводы

Преображенск заводы — Йылайыр йылғаһы буйындағы Ырымбур губернаһының баҡыр иретеү заводы. 650 завод крәҫтиәне һәм оҫталары эшләгән завод тирәләй ошо уҡ исемле ауыл барлыҡҡа килә, хәҙер Йылайыр ауылы.

Преображенск заводы
Нигеҙләү датаһы	1750
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Йылайыр
Мираҫ статусы	Рәсәйҙең мәҙәни мираҫ объекты[d]
Преображенск заводы Викимилектә

Тарихы

1750 йылда Нуғай даруғаһы Бошман Ҡыпсаҡ һәм Үҫәргән улусы башҡорттарынан ҡуртымға алынған ерҙәрҙә төҙөлгән. Хужалары — Твердышев Яков Борисович һәм Мясников Иван Семёнович^[1]. Преображенск тау округына ингән.

1782 йылдан алып Т. Я. һәм Г. И. Бибиковтар — завод хужалары, 1783 йылда Г. И. Бибиков Преображенск заводын Ырымбурҙың атаҡлы гражданы Дмитрий Кузьмич Крашенинниковҡа һата. 1789 йылда Крашенинников Мәскәүҙә билдәле кеше булған Гусятников Петр Михайловичҡа заводты 200 мең һумға һатып ебәрә. 1846 йылдан — М. В. Пашков, 1867 йылдан алып завод — Дворяндар опекаһы, 1870 йылдан — «Прогден, Леббок һәм К°», 1871 йылдан — «Рус баҡыры» ҡарамағында, 1884 йылда һәм 1891 йылда — В. Н. Охотников, 1890 йылдан — Пашковтар хужалыҡ итәләр^[2].

Йылайыр ауылында завод янындағы быуа.

XVIII быуат аҙағында заводҡа яҡынса 105 мең дисәтинә ер ҡарай, 92 руднигынан 12-һе эшләй; 6 баҡыр иретеү мейесе, 4 шплейзофен һәм 3 йәмшәйтеү горны, 1870 йылдарҙа 11 баҡыр иретеү мейесе, гармахер, шплейзофен һәм штык горндары, 2 сүкеше, пар машиналары була. Заводта XVIII быуат аҙағында — 726, XIX быуат уртаһында 2371 крепостной крәҫтиән иҫәпләнә. XVIII быуатта — 300,6 мең бот, эшләү дәүерендә 992,6 мең бот баҡыр иретелә, максималь етештереүсәнлек — 17,9 мең бот (1855), йылына уртаса етештереүсәнлек 14,3 мең бот тәшкил итә (XVIII быуат)^[2].

Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—75) ваҡытында

Преображенск заводы халҡы Пугачев ихтилалына 1773 йылдың октябрендә ҡушылалар һәм 1774 йылдың апрель башына тиклем заводты үҙ ҡулдарынан ысҡындырмайҙар^[3] Май аҙағында баш күтәреүсе башҡорттар производство биналарын һәм ҡоролмаларҙы емерәләр, ҡорамалдарҙы сафтан сығаралар. Тергеҙеү эштәре ике йыл дауамында бара: 1776 йылдың көҙөндә генә завод продукция сығара башлай^[4][5].

1867—1872 йылдарҙа һәм 1880—1906 йылдарҙа завод эшләмәй. 1908 тулыһынса йылда ябыла^[2].

Хәҙерге завод ҡасабаһы урынында Йылайыр районының Йылайыр ауылы (район үҙәге) урынлашҡан. Оҫтахана биналары (1748) — архитектура ҡомартҡыһы итеп танылған.