Гісторыя Крэва

Крэва — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны). Да нашага часу тут захаваўся замак уладароў Вялікага Княства Літоўскага, які істотна пацярпеў ад расейскай артылерыі ў часы Першай сусьветнай вайны.

Мястэчка і замак. Н. Орда, 1875 год

Вялікае Княства Літоўскае

Літаграфія з малюнку Н. Орды

Першы пісьмовы ўпамін пра Крэва як сталіцу Нальшанскай зямлі^[1] зьмяшчаецца ў нямецкай хроніцы і датуецца ХІІІ ст. З таго часу назва паселішча неаднаразова фіксуецца ў розных летапісах, дакумэнтах і на мапах. У 1260-я Крэва далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. У ХІV ст. яно стала сталіцай асобнага княства, тут збудавалі мураваны замак. У 1338 годзе вялікі князь Гедымін перадаў Крэва свайму сыну Альгерду, потым ім валодаў Ягайла.

У 1382 годзе на загад Ягайлы ў Крэўскім замку забілі Кейстута, бацьку Вітаўта. 14 жніўня 1385 году тут адбылося падпісаньне Крэўскай уніі. У 1387 годзе Ягайла заснаваў у Крэве адну зь першых у Літве каталіцкіх парафіяў. У 1391 годзе загінуў апошні князь крэўскі Вітунд. У 1413 годзе мясьціна ўвайшла ў склад Віленскага ваяводзтва^[2].

Панарама мястэчка і замка, 1839 год

Зь сярэдзіны ХV да 1-й паловы ХVІ стагодзьдзяў Крэва было сталіцай павету. На 1551 год яно плаціла ў вялікакняскі скарб мінімальную суму падаткаў — 5 коп грошаў^[2].

7 красавіка 1559 году вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Крэву Магдэбурскае права, да канца XVIII ст. ужываўся герб: «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбная зорка»^[3] (герб Ляліва). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) мястэчка ўвайшло ў склад Ашмянскага павету.

10 жніўня 1601 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза зьвярнуўся ў сваім лісьце да крэўскага старосты Юрыя Валмінскага з тым, каб той больш не зьдзяйсьняў злоўжываньняў і гвалтаў у дачыненьні да каралеўскіх сялянаў і местачкоўцаў^[4]. З 1636 году пры тутэйшым касьцёле працавалі школа і лякарня.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі двойчы спусташалі Крэва (у 1655 і 1659 гадах)^[5]. У ХVІІІ ст. у мястэчку дзейнічалі 6 цэркваў і 1 касьцёл^[5]. Паводле інвэнтару (1789), існавалі Рынак (52 дамы, 2 карчмы), вуліцы Зарэчная (56 дамоў), Пяскоўская (9 дамоў), Татарская (13 дамоў), Багданаўская (56 дамоў), Барунская (5 дамоў)^[5]. У канцы ХVІІІ ст. мястэчка карысталася пячаткай з гербам Ляліва.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Агульны выгляд мястэчка. Б. Тамашэвіч, 1897 год

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Крэва апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Ашмянскага павету Віленскай губэрні^[6]. У ХІХ — 1-й пал. ХХ стагодзьдзях паселішча было адным з найбольшых цэнтраў вытворчасьці керамікі.

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў 1866 годзе расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі тутэйшы касьцёл пад царкву Маскоўскага патрыярхату. Паводле вынікаў перапісу (1897), у Крэве было 217 двароў, 2 царквы, сынагога, вучэльня, школа, 2 крамы, штогод праводзілася 5 кірмашоў. У 1898 годзе мястэчка наведаў мастак Фэрдынанд Рушчыц, які напісаў карціну «Крэва».

У Першую сусьветную вайну каля Крэва праходзілася лінія фронту. 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазыцыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка і касьцёла.

Найноўшы час

Рэканструкцыя аўтэнтычнага выгляду замка, 1938 год

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Крэва абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад Беларускай ССР^[7]. У 1920 годзе Крэва апынулася ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводзтва. У 1929 годзе беларускі мастак Язэп Драздовіч стварыў сэрыю малюнкаў мястэчка. У 1929—1930-х праводзілася ўмацаваньне муроў замка.

У 1939 годзе Крэва ўвайшло ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году стала цэнтрам сельсавету Смаргонскага раёну. У 1998 годзе з мэтай спрыяньня захаваньню і адраджэньню Крэўскага замка ўтварыўся міжнародны фонд «Крэва». У 2000-я паселішча атрымала афіцыйны статус аграгарадку.

Галерэя

Пляны

• Пляны мястэчка і замка
• 
  1827 год
• 
  1851 год
• 
  1866 год
• 
  да 1901 году

Замак

• Графічныя выявы замка
• 
  Георгій Велікародаў, 1827
• 
  Напалеон Орда, 1877
• 
  Невядомы мастак, 1882
• 
  Невядомы мастак, XIX ст.
• 
  Б. Тамашэвіч, 1896
• 
  Б. Тамашэвіч, 1897
• 
  Б. Тамашэвіч, 1897
• 
  Замак. Ф. Рушчыц, 1898

• Здымкі да руйнаваньня расейскай артылерыяй
• 
  да 1901
• 
  С. Ф. Флёйры, 1900-я
• 
  Т. Ходзька, 1905
• 
  Т. Ходзька, 1905
• 
  1907
• 
  Я. Булгак, 1910
• 
  Я. Булгак, 1910
• 
  Я. Булгак, 1910
• 
  Ю. Ядкоўскі, 1910-я
• 
  Т. Статкоўскі, 1912
• 
  Т. Статкоўскі, 1912
• 
  1915
• 
  1915 г.
• 
  1916 г.
• 
  да 1917 г.
• 
  16 чэрвеня 1917 г.

• Здымкі па руйнаваньні расейскай артылерыяй
• 
  1917
• 
  1917
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1920-я
• 
  1930-я
• 
  1930-я
• 
  Ю. Бароўскі, 1930-я
• 
  Я. Булгак, 1930-я
• 
  Я. Булгак, 1930-я
• 
  Я. Булгак, 1930-я
• 
  Я. Булгак, 1930-я
• 
  Я. Булгак, 1930-я
• 
  А. Высоцкі, 1935 г.
• 
  А. Высоцкі, 1935 г.

Былы касьцёл

• Былы касьцёл, перабудаваны пад царкву МП
• 
  каля 1900
• 
  1915
• 
  1915
• 
  1916
• 
  1916
• 
  1916
• 
  1916
• 
  1917
• 
  1917
• 
  1917
• 
  да 1918
• 
  да 1920

Царква

• Царква-мураўёўка
• 
  1916 год
• 
  1916 год
• 
  1917 год
• 
  1920-я гады
• 
  1920-я гады

Іншае

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Панарама, 16 чэрвеня 1917
• 
  Панарама, 23 чэрвеня 1917
• 
  Агульны выгляд, 1920-я
• 
  Агульны выгляд, 1920-я
• 
  Агульны выгляд, 1920-я
• 
  Вуліца Замкавая, да 1914
• 
  Вуліца Замкавая, 1917
• 
  Вуліца Замкавая, 1920-я
• 
  Вуліца Замкавая, 1920-я
• 
  Вуліца Замкавая, 1920-я
• 
  Вуліца Багданаўская. Каталіцкая капліца
• 
  Вуліца Багданаўская
• 
  Вуліца Багданаўская
• 
  Вуліца Ашмянская
• 
  Рог Рынку і Смаргонскай. Новы касьцёл
• 
  Новы касьцёл, 1937