Гісторыя Смаргоні

Першыя пісьмовыя згадкі пра Смургоні як прыватнае мястэчка Зяновічаў^[1] у Віленскім ваяводзтве датуюцца XV ст..

Храналёгія

• 1503: у Смургонях збудавалі драўляны касьцёл Сьвятых Міхала і Аляксея; аднак ужо ў 1552 на месцы касьцёла Ю. Зяновіч збудаваў мураваны кальвінскі збор.
• 1565/66: у Ашмянскім павеце.
• 1590: у Смургонях пачалі працаваць папяровая мануфактура, школа і шпіталь. Паперню на свае сродкі заснаваў Мікалай Багуслаў Зяновіч. На лістах прастаўляўся вадзяны знак у выглядзе герба рода Зяновічаў — «Дэспат»^[2].
• XVII—XIX стст.: вялікае распаўсюджваньне ў Смургонях атрымала вытворчасьць абаранак («смаргонак»), радзімай якіх яны лічацца.
• 1622: у мястэчку было 139 дымоў (у 1640 — 155)^[1], працавалі 4 шынкі, папяровая, мукамольная і лесапільная мануфактуры.
• 1628: шлюб Ганны Соф’і Зяновіч з Альбрэхтам Уладзіславам Радзівілам у выніку якога Смургоні амаль на 170 год перайшлі ва ўладаньні роду Радзівілаў
• XVII ст.: Радзівілы заснавалі ў мястэчку г. зв. «Смаргонскую акадэмію» — жартоўная назва школы дрэсіроўкі мядзьведзяў. Асаблівую вядомасьць яна набыла пры Каралі Станіславе Радзівіле. Акадэмія праіснавала да канца ХVIІI ст., а паводле іншых крыніцаў – да пачатку ХIХ ст.^[2]

Колішні збор, красавік 1917

• 1788: у Смургонях было 393 двары^[1], 22 сьвіраны; працавалі 30 крамаў, 4 карчмы, 3 вадзяныя млыны, цагельня, 2 бровары; два разы на тыдзень праводзіўся гандаль, а тры разы на рок — вялікія кірмашы.
• 1795: у выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі.
• 1805: перайшлі да Багдана Агінскага, а крыху пазьней — да Караля Пшазьдзецкага — кіраўніка 18-га палку ўланаў у Напалеона.
• 1812: у расейска-францускую вайну пры адступленьні францускіх войскаў у Смаргонях спыняўся Напалеон, перадаў камандаваньне маршалу І. Мюрату і зьехаў у Парыж; з таго часу дарогу Смаргонь — Ашмяны завуць Напалеонаўскай дарогай.
• 1830-я: у мястэчку было адзінаццаць вуліцаў, 335 двароў, 43 сьвіраны; працавалі 46 крамаў, 3 бровары, 2 цагельні, бровар, некалькі гарбарных майстэрняў, мукамольнае, лесапільнае прадпрыемствы; дзейнічалі царква, касьцёл, сынагога; дзеці навучаліся ў трох школах.

Савецкі прапагандыст у Смаргоні, кастрычнік 1939

• 1842: у дзяржаўнай уласнасьці.
• 1843: у Смаргонях адкрылася сельская вучэльня на 58 вучняў.
• 1873: празь мястэчка прайшла Лібава-Роменская чыгунка.
• 1879—1904: цэнтар воласьці Ашмянскага павету Віленскай губэрні.
• 6 ліпеня 1904: атрымала статус места.
• 1915—1918: у Першую сусьветную вайну два з паловай гады Смаргонь знаходзілася на лініі расейска-нямецкага фронту, у выніку чаго места практычна поўнасьцю зруйнавалі.
• 1920—1922: у складзе Сярэдняй Літвы.
• 1922: у міжваеннай Польскай Рэспубліцы.
• верасень 1939: у складзе БССР.
• 1940: цэнтар раёну.
• ліпень 1941—1944: знаходзілася пад нямецкай акупацыяй, у часе якой нацысты зьнішчылі практычна ўсё габрэйскае насельніцтва Смаргоні.
• 1985: атрымала статус места абласнога падпарадкаваньня.
• лістапад 1996: Смаргонскі раён і места Смаргонь аб’ядналі ў адну адміністрацыйную адзінку.

Смаргонскія абаранкі

Смаргонь традыцыйна лічыцца радзімай абаранкаў, хоць пэўнага пацьверджання гэтаму няма. Упершыню пра дадзены факт згадвае Вільям Пахлебкін у сваіх кулінарных кнігах: «…Радзіма абаранкаў — места Смаргонь у Беларусі, дзе з абваранага цеста ўпершыню пачалі рабіць вузкія жгутыкі і выпякаць зь іх абваранкі (вырабы з абваранага цеста)…»^[3]. Мяркуецца, што першапачаткова абаранкі выкарыстоўваліся ў якасьці пайкі для выхаванцаў «Мядзьведжай акадэміі» і іх павадыроў. У XIX ст. смаргонскія абаранкі атрымалі шырокую вядомасьць у Беларусі і за яе межамі. Адам Кіркор у сваім творы «Маляўнічая Расея» пісаў: «У Смаргоні, Ашмянскага павету, Віленскай губэрні, ці амаль ня ўсё мяшчанскае насельніцтва занятае выпечкай маленькіх абаранкаў, ці крэндэляў, якія карыстаюцца вялікай вядомасьцю пад назвай смаргонскіх абваранак. Кожны падарожнік абавязкова купіць некалькі зьвязкаў гэтых абаранкаў; акрамя таго, іх развозяць у Вільню і іншыя месты»^[4]. У 1930-я ў Смаргоні налічвалася каля 60 пекараў, якія займаліся выпечкай абаранкаў. Смаргонскія абаранкі былі традыцыйным пачастункам на кірмашы да дня Сьвятога Казімера ў Вільні^[5].

Таемная тэрарыстычная арганізацыя ў Санкт-Пецярбургу

У 1867—1869 у Санкт-Пецярбургу існавала таемная тэрарыстычная арганізацыя, якая выкарыстоўвала назву «Смаргонь» або «Смаргонская акадэмія», чальцамі якой былі выхадцы зь Беларусі і, у прыватнасьці, Смаргоні. Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што «смаргонцамі» кіравалі вядомыя рэвалюцыянэры Пётар Ткачоў і Сяргей Нячаяў. «Смаргонь» паўстала, як пераемніца тэрарыстычнай арганізацыі «Пекла», якая была ліквідаваная пасьля таго як адзін зь яе чальцоў, Дзьмітры Каракозаў, зьдзейсніў няўдалы замах на Аляксандра II. Таксама «Смаргонь» зьяўлялася падразьдзяленьнем польскай нацыяналістычнай арганізацыі «Огул», якая ставіла сваёй задачай аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 року. Пасьля ліквідацыі «Смаргоні» яе чальцы склалі касьцяк яшчэ адной таемнай арганізацыі — «Народная расправа»^[6].

Габрэйская супольнасьць

Да Другой сусьветнай вайны значную колькасьць насельніцтва Смаргоні складалі габрэі (на канец ХІХ ст. — 76% папуляцыі места). У час Першай сусьветнай вайны шмат габрэяў выехалі ў Расею, аднак пасьля заканчэньня вайны яны пачалі вяртацца назад у горад. У 1942 годзе нацысты вывезьлі большасьць габрэйскага насельніцтва ў гета.

У Смаргонях нарадзіўся адзін з найбольш значных паэтаў мовы ідыш — Абрам Суцкевер. Успаміны пра габрэйскія Смаргоні ўвайшлі ў кнігу памяці мястэчка^[7].