Кальварыя (прадмесьце)

Кальварыя, Кальварыйскае прадмесьце — гістарычная мясцовасьць Менску, разьмешчаная ў паўночна-заходняй частцы места, уздоўж шляху да Кальварыйскіх могілак і вакол іх. Архітэктурнай дамінантай мясцовасьці быў касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа, які захаваўся да нашага часу.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Кальварыя (неадназначнасьць).

Кальварыйскае прадмесьце, удалечыні брама Кальварыйскіх могілак

На захад ад Кальварыі пачынаюцца Цівалі, на поўнач — Міхалянка, на ўсход — Татарская Слабада, на поўдзень — Тучынка^[1][2].

Гісторыя

Прадмесьце Кальварыя, 1917 р.

У XVIII ст. на ўзгорку, што разьмяшчаўся на Ракаўскім гасьцінцы (раён цяперашняй вуліцы Кальварыйскай), адкрыліся каталіцкія могілкі. Назва могілак паходзіць з лацінскай мовы і перакладаецца, як чэрап, лысая гара, што для хрысьціянаў разумецца як Галгофа^[3].

Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа, сучасны стан

Ужо ў канцы XVIII — пачатку XIX стагодзьдзяў на гэтых могілках існаваў драўляны касьцёл з «высокімі вежамі», які ў 1830 року разабралі з прычыны старасьці^[4]. У 1830 року менскі гісторык і зьбіральнік даўніны Юры Кабылянскі збудаваў могілкавую ўваходную браму. У верхняй яе частцы знаходзіцца надпіс на польскай мове, зь якога відаць, што пад адной з масіўных апораў спачыла жонка гісторыка — Юзэфа. У 1839 року на могілках збудавалі капліцу (цяпер гэта касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа), у якой пахавалі вядомага мастака Яна Дамеля. За алтаром капліцы знаходзілася велічная фрэска — выява гары Ерусалалімскай Кальварыі, крыжовай Галгофы. «У цэнтры гэтай фрэскі вялікі, у пазалачонай раме вобраз Хрыста, які лічыцца адным з найлепшых твораў Дамеля», — пісаў у сваім гістарычна-краязнаўчым нарысе «Менск» паэт Уладзіслаў Сыракомля (Людвіг Кандратовіч)^[5].

Паводле сьведчаньняў падарожніка Паўла Шпілеўскага, яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. могілкі атачаў «арэхавы лес, багаты на грыбы і ягады»^[6]. У «Сьпісе домаўладальнікаў… м. Менску», які датычыцца 1866—1867 рокаў, упамінаецца «Кальварыя (урочышча) — 6 дамоў»^[4].

У зьвязку з ростам места ў пачатку XX ст. Кальварыя ўвайшла ў склад Менску, у пятую паліцэйскую частку. Гэтую ж назву атрымала навакольнае прадмесьце, празь якое праходзіла Кальварыйская вуліца^[7].

За часамі БССР камуністы перайменавалі Кальварыйскую вуліцу ў гонар Апанскага — савецкага чэкіста, які ўвайшоў у гісторыю як змагар супраць беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху. У 1993 року вуліцы Апанскага вярнулі гістарычную назву^[8].

На паседжаньні 6 траўня 2009 року Камісія па найменьні і перайменаваньні праспэктаў, вуліцаў і іншых частак Менску прыняла пастанову аб наданьні безыменнаму сквэру ў межах вул. Кальварыйская — праезд Кальварыйскі — могілкі «Кальварыя» назвы «Кальварыйскі»^[9].

На Кальварыйскіх могілках да нашага часу зьбераглася мураваная брама, помнік архітэктуры клясыцызму, выкананая ў характэрнай традыцыі тутэйшага дойлідзтва, а таксама нэагатычны Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа. Пра прадмесьце напамінюаць Кальварыйская вуліца, Кальварыйскі праезд і Кальварыйскі сквэр.

Галерэя

• Старыя здымкі
• 
  да 1900 р.
• 
  1900 р.
• 
  1914 р.
• 
  1914 р.

Дадатковыя зьвесткі

• У пачатку XX ст. Менск, як і Рым, месьціўся на сямі ўзгорках, адзін зь якіх знаходзіцца ў раёне Кальварыйскіх могілак і аднайменнай вуліцы^[4]
• Менскія могілкі, што існавалі ў XVI—XVII стагодзьдзяў і знаходзіліся каля касьцёла Сьвятога Войцеха і кляштару бэнэдыктынак (раён цяперашняга кінатэатру «Перамога»), таксама зваліся Кальварыйскімі^[10]
• Аднайменная гістарычная мясцовасьць (прадмесьце) таксама існуе ў Вільні