Моўнае плянаваньне

Моўнае плянаваньне — мэтанакіраванае намаганьне ўплываць на прызначэньне, будову або засваеньне мовы ці гаворкі моўнае грамады.

Віды

Паводле накіраванасьці ўзьдзеяньне на мову можа ажыцьцяўляцца плянаваньнем яе:

1. становішча — разьмеркаваньне мовы між галінамі грамадзкага жыцьця;
2. складу — унармавальнае ўмяшаньне ў будову мовы;
3. засваеньня — адукацыйны ўплыў на пашыранасьць пісьменнасьці ў мове.

Становішча мовы вызначаецца наступнымі рысамі:

1. паходжаньне — родная або замежнага паходжаньня;
2. унармаванасьць — разьвітасьць правілаў ужытку;
3. прававое становішча — 1) адзіная службовая, 2) адна з службовых, 3) абласная службовая, 4) падтрымваная, 5) дапушчальная, 6) забароненая;
4. жыцьцяздольнасьць — доля карыстальнікаў мовы сярод насельніцтва.

Сярод галінаў моўнага плянаваньня вылучаюць наступныя:

1. афіцыйная — законная мова для агульнакраёвых прадстаўнічых мэтаў;
2. абласная — службовая мова краю ў складзе большае дзяржавы;
3. шырэйшых зносінаў — сродак зносінаў у межах краіны нягледзячы на моўныя межы;
4. міжнародная — міждзяржаўны сродак зносінаў;
5. сталічная — пераважная мова сталіцы й прадмесьцяў;
6. народнасьці — агульнапрынятая мова між прадстаўнікамі адной народнасьці;
7. адукацыйная — мова выкладаньня ў школах;
8. прадметна-навучальная — мова, што выкладаецца ў якасьці прадмета навучаньня;
9. літаратурная — мова літаратуры або навукі;
10. рэлігійная — мова рэлігійных абрадаў^[1].

Сярод відаў плянаваньня складу мовы вылучаюць:

1. графізаваньне — разьвіцьцё, адбор і зьмяненьне пісьма й правапісу мовы;
2. стандартызаваньне — наданьне перавагі адной гаворцы мовы перад іншымі станавымі ды абласнымі гаворкамі;
3. асучасьніваньне — пашырэньне моўных сродкаў для адпаведнасьці новаму прызначэньню.

Выкарыстаньне пісьма стварае дадатковы від мовы грамады ды вядзе да пашырэньня ўспрыманьня пісьменства ў якасьці праўдзівейшага адбітка мовы за маўленьне. Прывілеяванасьць азначанай гаворкі дае яе носьбітам маёмасныя выгоды, што змушае менш уплывовыя слаі грамадзтва да яе перайманьня ды цягне за сабой большую аднастайнасьць і ўнармаванасьць. Ужытак новых тэрмінаў у падручніках і прафэсійных выданьнях, а таксама сярод адмыслоўцаў пашырае тэхнічную лексыку, прыдатную для сучасных сэнсавых галінаў^[2].

Плянаваньне засваеньня мовы ў адукацыі вымагае:

1. вызначэньня моваў, што маюць выкладацца ў ходзе навучаньня;
2. вызначэньня аб’ёму і якасьці падрыхтоўкі настаўнікаў;
3. прыцягненьня мясцовае грамады;
4. вызначэньня зьместу навучаньня й спосабу яго ўлучэньня ў расклад заняткаў;
5. стварэньня прыёмаў ацэнкавага агляду выніковасьці;
6. вызначэньня грашовых выдаткаў^[3].

Задачы

Уплыў на мову можа ажыцьцяўляцца з наступным шэрагам намераў:

1. ачышчэньне — унармаваньне ўжытку дзеля абароны чысьціні мовы ад замежнага ўплыву ды нутранага адхіленьня;
2. адраджэньне — вяртаньне заняпалае мовы да стану агульнапрынятага сродку зносінаў;
3. ператварэньне — зьмена правапісу або граматыкі дзеля спрыяньня ўжытку;
4. стандартызаваньне — забесьпячэньне пашаны мясцовай мове дзеля яе ператварэньня ў асноўную мову края;
5. пашырэньне — павелічэньне колькасьці носьбітаў адной мовы за кошт носьбітаў іншай;
6. асучасьніваньне — словатварэньне ды дастасаваньне слоўніка;
7. уніфікаваньне — распрацоўка адзіных тэхнічных тэрмінаў;
8. спрашчэньне — адхіленьне складанасьцяў ўжытку лексыкі, правапісу й стыляў;
9. міжмоўныя зносіны — спрыяньне зносінам між чальцамі розных моўных грамадаў;
10. падтрымка — захаваньне ўжытку роднае мовы народнасьці ва ўмовах уціску, што пагаршае яе становішча;
11. дапаможнае ўнармаваньне — прывядзеньне да адзінага ўзору знакаў для глухіх, назваў мясьцінаў або правілаў трансьлітарацыі ды транскрыпцыі^[4].