Соф’я Кавалеўская

Соф’я Васільеўна Кавалеўская (рас. Софья Васильевна Ковалевская, у дзявоцтве Корвін-Крукоўская; 15 студзеня [ст. ст. 3 студзеня] 1850, Масква — 10 лютага [ст. ст. 29 студзеня] 1891, Стакгольм) — матэматык і мэханік, пісьменьніца і публіцыстка беларускага паходжаньня^[14][15]. Прафэсар Стакгольмскага ўнівэрсытэту (1884), чалец-карэспандэнт Пецярбурскай акадэміі навук (1889).

Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Кавалеўская.

Соф’я Кавалеўская лац. Sofja Kavaleŭskaja
Соф’я Кавалеўская
Дата нараджэньня	3 (15) студзеня 1850[1]
Месца нараджэньня	Масква, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	10 лютага 1891(1891-02-10)[2][3][4][…] (41 год)
Месца сьмерці	Стакгольм, Швэцыя
Прычына сьмерці	вірусная пнэўманія[d][5]
Месца пахаваньня	Паўночныя могілкі[6][7][8][…]
Месца вучобы	Гётынгенскі ўнівэрсытэт
Занятак	матэматык, фізык, навэлістка, прафэсарка ўнівэрсытэту, камунар, пісьменьніца
Навуковая сфэра	матэматыка фізыка
Месца працы	Стакгольмскі ўнівэрсытэт
Сябра ў	Пецярбурская акадэмія навук[d] і Расейская акадэмія навук[9]
Навуковая ступень	доктар філязофіі[9]
Навуковы кіраўнік	Карл Вэерштрас[d]
Бацька	Васіль Корвін-Крукоўскі[d][10]
Маці	Лізавета Фёдараўна Корвін-Крукоўская[d]
Дзеці	Соф’я Кавалеўская[d][11]
Узнагароды
Подпіс
Соф’я Кавалеўская ў Вікісховішчы

Соф’я Корвін-Крукоўская

Герб «Сьляпы воран»
Асабістыя зьвесткі
Нарадзілася	3 (15) студзеня 1850[1] Масква, Расейская імпэрыя[12][2][10][…]
Памерла	10 лютага 1891(1891-02-10)[2][3][4][…] (41 год) Гедвіг Элеанора[d], Швэцыя[4][13]
Пахаваная	Паўночныя могілкі[6][7][8][…]
Род	Корвін-Крукоўскія
Бацькі	Васіль Васілевіч Корвін-Крукоўскі Елізавета Фёдараўна з Шубертаў
Дзеці	Соф’я Кавалеўская[d][11]
Дзейнасьць	матэматык, фізык, навэлістка, прафэсарка ўнівэрсытэту, камунар, пісьменьніца
Подпіс

Соф’я Кавалеўская — першая жанчына-прафэсар ў Расейскай імпэрыі і Паўночнай Эўропе, а таксама першая ў сьвеце жанчына-прафэсар матэматыкі.

Жыцьцяпіс

Нарадзілася ў Маскве ў сям’і генэрала В. В. Корвін-Крукоўскага, які паходзіў са старажытнага беларускага^[16] шляхецкага роду. Паводле ўспамінаў Соф’і, у іхнай радзіне існавала легенда, што пачатак дынастыі Корвін-Крукоўскіх паклалі дачка вугорскага караля Мацьвея Корвіна і літоўскі шляхціч Крукоўскі. Пры гэтым найбольш раньнія выяўленыя ў архівах згадкі пра род адносяцца да 1648 году. У прыватнасьці, выпіска з Польскага гербоўніка сьведчыць, што Захар Крукоўскі, аршанскі «гродзкі пісарчук» у Амсьціслаўскім ваяводзтве, і Васіль Корвін-Крукоўскі, дэпутат Віленскага ваяводзтва, ужывалі ў сваім гербе «Сьляпы воран».^[17]

Раньняе дзяцінства і юнацтва правяла ў радавым маёнтку бацькі ў вёсцы Палібіна Віцебскай губэрні. Атрымала ўсебаковую адукацыю, выдатныя матэматычныя здольнасьці выявіліся ўжо ў раньнім дзяцінстве.

3 1866 году ў Пецярбургу брала ўрокі матэматыкі ў пэдагога А. М. Странналюбскага (у той час доступ жанчынам у Пецярбурскі ўнівэрсытэт быў забаронены). Каб пазбавіцца бацькоўскай апекі і працягнуць сваю адукацыю ў Нямеччыне, дзе жанчына магла вучыцца ва ўнівэрсытэце места Гайдэльбэрга, у 1868 годзе ўзяла фіктыўны шлюб (пазьней зрабіўся сапраўдным).

Муж Соф’і Ўладзімер Кавалеўскі быў родам зь Віцебшчыны і за сваё кароткае жыцьцё (41 год) пасьпеў узяць удзел у нацыянальна-вызваленчым паўстаньні 1863—1864 гадоў і паходзе Гарыбальды^[18].

У 1869 годзе паехала ў Гайдэльбэрг, дзе вывучала матэматыку. 3 1870 году ў Бэрліне 4 гады працавала ў Карла Ваерштраса, які даваў ёй прыватныя ўрокі (у Бэрлінскі ўнівэрсытэт жанчын таксама не дапускалі). У 1874 годзе на падставе трох працаў Кавалеўскай, якія прадставіў Ваерштрас, Гётынгенскі ўнівэрсытэт завочна прысудзіў ёй ступень доктара філязофіі.

У тым жа годзе вярнулася ў Расейскую імпэрыю, але месца ў Пецярбурскім унівэрсытэце не атрымала. Амаль на 6 гадоў адышла ад навуковай дзейнасьці, займалася літаратурна-публіцыстычнай працай, супрацоўнічала ў газэтах. У 1880 годзе пераехала ў Маскву, але здаваць магістарскія экзамэны ва ўнівэрсытэт ёй не дазволілі. У наступным годзе зноў паехала ў Бэрлін, потым у Парыж, маючы намер атрымаць месца прафэсара на вышэйшых жаночых курсах у Францыі.

У 1883 годзе, атрымаўшы запрашэньне швэдзкага матэматыка Г. Мітаг-Лефлера, выехала ў Швэцыю, дзе на пасадзе прыват-дацэнта Стакгольмскага ўнівэрсытэту на працягу 8 гадоў прачытала 12 курсаў. Была сябрам рэдкалегіі швэдзкага часопіса «Acta Mathematica».

Навуковы ўнёсак

Адзін з асноўных матэматычных вынікаў — тэарэма пра існаваньне разьвязкаў нармальнай сыстэмы раўнаньняў з частковымі вытворнымі (Кашы-Кавалеўскай тэарэма) — зьмяшчаецца ў працы «Да тэорыі дыфэрэнцыяльных раўнаньняў з частковымі вытворнымі» (1875).

Апроч таго, у працы «Задача пра вярчэньне цьвёрдага цела вакол нерухомага пункту» (1888), знайшла гэтак званы трэці выпадак інтэграваньня ў задачы трох целаў. За гэтую працу Парыская акадэмія навук прысудзіла ёй прэмію Бардэна. За другую працу на тую ж тэму ёй была прысуджаная прэмія Швэдзкай акадэміі навук (1889).

Літаратурная творчасьць

Соф’я Кавалеўская — аўтар аповесьці «Нігілістка» (1884), драмы «Барацьба за шчасьце» (1887, сумесна са швэдзкай пісьменьніцай А. Ш. Лефлер).

У сямейнай хроніцы «Ўспаміны дзяцінства» (1890) апавядае пра жыцьцё ў 1860-я гады, пра сваю сястру А. В. Корвін-Крукоўскую, у далейшым удзельніцу Парыскай камуны, пра Фёдара Дастаеўскага; шмат увагі аддаецца апісаньню побыту беларусаў і прыроды Віцебшчыны^[17].