Танганьіка

Танганьі́ка — возера ў паўднёва-ўсходняй Афрыцы на тэрыторыі Замбіі, Дэмакратычнай Рэспублікі Конга, Бурундзі і Танзаніі, але большасьць воднай тэрыторыі належыць Танзаніі (46%) і Дэмакратычнай Рэспублікі Конга (40%). Плошча паверхні 34 400 км². Знаходзіцца на вышыні 773 мэтраў над узроўнем мора, максымальная глыбіня складае 1435 мэтраў (другое па глыбіні пасьля Байкалу возера). Даўжыня возера — 650 км, шырыня 40—80 км, такім чынам, Танганьіка зьяўляецца самым доўгім прэснаводным возерам^[1].

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Танганьіка (неадназначнасьць).

Возера Танганьіка Панарама Танганьікі Возера Танганьіка з космасу Краіны Танзанія, Дэмакратычная Рэспубліка Конга, Бурундзі, Замбія Плошча 32 900 км² Плошча вадазбору 231 000 км² Максымальная глыбіня 1433 м і 570 м Найбольшая даўжыня 673 км Найбольшая шырыня 72 ± 1 км Вышыня над узроўнем мора 773 м Каардынаты 6°30′ пд. ш. 29°50′ у. д. Танганьіка на мапе Танзаніі Танганьіка

Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

У гэтым рэгіёне знаходзіцца так званая Вялікая Рыфавая даліна — гіганцкі разлом, які ўзьнік у выніку тэктанічных зрухаў. У даліне ўтварыўся шэраг азёраў, зь якіх найбольш вядомыя гэта Танганьіка, Малаві, Вікторыя, Эдўард, Ківу, возера Георга, Туркана і Альбэрт. Кожнае возера мае розную гісторыю і час утварэньня, істотная розьніца тычыцца і фаўны. Вада з возера трапляе ў раку Конга, і ў канчатковым рахунку — у Атлянтычны акіян.

Гісторыя

Мяркуецца, што людзі зьявіліся ў рэгіёне возера яшчэ ў каменным веку. Час ад сярэдняга каменнага веку да позьняга каменнага веку апісваецца як эпоха разьвітых паляўніча-зьбіральніцкіх групаў^[2]. Спосабаў, якімі карэнныя жыхары рэгіёну лавілі рыбу, вядома шмат.

Чыстыя воды Танганьікі ля берагоў Танзаніі.

Першымі вядомымі дасьледнікамі, якія знайшлі возера, былі брытанскія дасьледнікі Рычард Бэртан і Джон Сьпік у 1858 годзе. Яны знайшлі яго падчас пошуку вытоку ракі Ніл. Сьпік працягнуў свае пошукі і знайшоў сапраўдную крыніцу ракі, якой аказалася возера Вікторыя. Пазьней міма возера з экспэдыцыяй праходзіў Дэйвід Лівінгстан.

Возера было месцам бітвы за возера Танганьіка падчас Першай сусьветнай вайны. З дапамогай парома Граф фон Гёцэн немцы цалкам захапілі кантроль над возерам на раньніх этапах вайны. Карабель выкарыстоўваўся як дзеля перапраўкі грузаў і пэрсаналу праз возера, гэтак і дзеля раптоўных нападаў на войскі Вялікабрытаніі і Бэльгіі^[3]. Такім чынам, іхных сілам стала вельмі важна атрымаць кантроль над возерам. Пад камандаваньнем лейтэнанта-камандора Джэфры Спайсэра-Сымсана брытанскі каралеўскі флёт выканаў грандыёзную задачу па дастаўцы двух узброеных маторных чоўнаў Мімі і Туту з Ангельшчыны па чыгунцы, дарозе і рацэ ў Альбэрвіль на заходнім беразе возера. Два чаўны чакалі да сьнежня 1915 году і нечакана атакавалі немцаў, захапіўшы кананэрскі човен Кінгані. Яшчэ адная нямецкая суднiна, Гэдвіг, была затопленая ў лютым 1916 году, у выніку чаго Гёцэн стаў адзіным нямецкім караблём на возеры^[3]. Каб пазьбегнуць страты карабля на карысьць брытанцаў, ён быў затоплены 26 ліпеня 1916 году. Пазьней суднiна была ўзьнятая ў 1924 годзе і перайменаваная ў Лімба^[3].

У 1965 годзе аргентынскі рэвалюцыянэр Чэ Гевара выкарыстаў заходнія берагі Танганьікі ў якасці трэнавальнай базы для заірскіх паўстанцаў. Чэ і ягоныя байцы беспасьпяхова спрабавалі зрынуць урад ДР Конга, але паколькі НАСА амаль год уважліва сачыла за падрыхтоўкай да перавароту, небясьпека была своечасова прадухіленая.

Біяразнастайнасьць

Паўзуны

Возера Танганьіка і прылеглыя да яго балоцістыя тэрыторыі ёсьць домам для нільскіх кракадзілаў, у тым ліку вядомага гіганта Густава. Тут таксама месьцяцца арэалы розных відаў чарапахаў^[4]. Кобра віду naja annulata ёсьць рэдкім падвідам зьмеяў, якія харчуюцца пераважна рыбай. Яна сустракаецца толькі ў возеры Танганьіка, дзе аддае перавагу скалістым берагам^[4][5].

Цыхліды

Boulengerochromis microlepis — аднай з найбуйнейшых цыхлідаў у сьвеце^[6] і адзіны прадстаўнік сваёй трыбы^[7].

У возеры жывуць ня менш за 250 эндэмічных відаў цыхлідаў^[8], і, верагодна, маюцца яшчэ незафіксаваныя віды^[9]. Амаль усе зь іх, то бок каля 98%, сустракаюцца толькі тут і анідзе больш, што робіць Танганьіку каштоўным біялягічным рэсурсам дзеля вывучэньня відатварэньня і эвалюцыі^[10][11]. Цыхліды афрыканскіх Вялікіх азёраў, улучна з Танганьікай, дэманструюць найбольш разнастайную адаптыўную радыяцыю сярод хрыбетных^[12]. Некаторыя эндэмічныя віды сустракаюцца крыху вышэй па цёку ў рацэ Лукуга, то бок адтоку з возера, але далейшы іхны распаўсюд ў басэйн ракі Конга абмежаваны геаграфічнымі і хімічнымі фактарамі, бо асяродзьдзе возера значна больш стабільнае і сталае ў параўнаньні з парогамі і хуткаплыннымі вучасткамі ракі Конга.

Усходні бераг возера ў рэгіёне Кігома ў Танзаніі.

Акрамя таго, вада Танганьікі лужная і мае больш высокі ўзровень pH, якому цыхліды аддаюць перавагу, а таксама зьмяшчае больш кальцу і мінэралаў, чым кісьлінныя, насычаныя мутай воды Конга, якія зьбіраюць шмат арганічных рэшткаў з навакольных трапічных лясоў. У некаторых участках ракі Конга, далёка ад парогаў або бурных плыняў, назапашаныя асадкі і арганічныя рэчывы ствараюць зоны «чорнай вады» з высокай канцэнтрацыяй гарбавальных рэчываў, што ўтвараюцца ад гніеньня драўніны і лісьця, ствараючы асяродзьдзе, у якім цыхліды ня могуць жыць^[13]. Тое ж самае тычыцца і многіх трапічных прэснаводных відаў, якія, верагодна, не змаглі б існаваць у прахалоднай і лужнай вадзе возера.

Зважаючы на тое, што ў Танганьіцы менш відаў цыхлідаў, чым у азёрах Малаві або Вікторыя, дзе адносна нядаўна было выбуховае павелічэньне відаў, што прывяло да зьяўленьня многіх цесна павязаных паміж сабою відаў^[14], цыхліды Танганьікі ёсьць найбольш марфалягічна і генэтычна разнастайнымі^[12][15]. Гэта зьвязана з старажытнасьцю возера, бо яно значна старэйшае за іншыя азёры^[16]. Танганьіка мае найбольшую колькасьць эндэмічных родаў цыхлідаў сярод усіх афрыканскіх азёраў^[12].

Адной з многіх цыхлідаў Танганьікі ёсьць від neolamprologus brichardi.

Усе цыхліды Танганьікі стасуюць да падсямейства pseudocrenilabrinae. З 10 трыбаў гэтага падсямейства палова пераважна або цалкам абмежаваная возерам, а яшчэ тры зь іх маюць свае віды ў Танганьіцы^[17]. Некаторыя дасьледнікі прапануюць падзяляць цыхлідаў Танганьікі на 12—16 трыбаў^[12]. Большасьць цыхлідаў Танганьікі жыве ўздоўж берагавой лініі на глыбіні да 100 мэтраў, але некаторыя глыбакаводныя віды рэгулярна апускаюцца да 200 мэтраў^[18]. Віды trematocara былі знойдзеныя выключна на глыбіні большай за 300 мэтраў, што глыбей за іншыя вядомыя на сёньня віды цыхлідаў^[19]. Некаторыя глыбакаводныя роды былі злоўленыя ў месцах, амаль пазбаўленых тлену, і застаецца незразумелым як яны там выжываюць^[20]. Цыхліды Танганьікі ў асноўным бэнтальныя, то бок жывуць на дне або каля яго, і/ці прыбярэжныя^[21]. Ніякія цыхліды Танганьікі ня ёсьць пэлягічнымі, за выключэньнем некаторых драпежнага роду bathybates^[18]. Два віды з гэтага роду, як то bathybates fasciatus і bathybates leo, пераважна харчуюцца танганьіскімі сардзінамі^[18][20]. цыхліды Танганьікі значна адрозьніваюцца паміж сабою, бо некаторыя зь іх ёсьць расьлінаедамі, дэтрытафагамі, плянктонажэрамі, вусякажэрамі, малюскажэрамі, пад’ядальнікамі, а таксама харчуюцца лускамі іншых рыбаў і драпежнічаюць на рыбаў^[9]. Аднак гэтыя дыетычныя асаблівасьці могуць зьмяняцца ў залежнасьці ад магчымасьцяў. Гэтак, шматлікія віды танганьіскіх цыхлідаў з пэўнай дыетай часам могуць драпежнічаць на іншых рыбаў, калі іхныя папуляцыі павялічваюцца^[22]. Паводзіны гэтых рыбаў пры нерасьце падзяляюцца на дзьве асноўныя групы, то бок тыя, што пакідаюць ікру ў пяску часта ў пячорах або скальных шчылінах, і тыя, што выношваюць ікру ў роце^[23]. Сярод эндэмічных відаў два зь іх ёсьць найменшымі цыхлідамі ў сьвеце, як то neolamprologus multifasciatus і neolamprologus similis. Абодва віды жывуць у ракавінках і маюць даўжынёю 4—5 см^[24][25]. Найбуйнешая цыхліда boulengerochromis microlepis, якая можа вырастаць да 90 см, таксама жыве ў Танганьіцы^[6][9].

Іншыя рыбы

Возера Танганьіка ёсьць домам для больш чым 80 відаў іншых рыбаў, пры гэтым блізу 60% зь іх ёсьць эндэмічнымі^{[8][26][27][28]}. Адкрытыя воды пэлягічнай зоны заселеныя чатырма нецыхліднымі відамі, то бок тут жывуць два віды танганьіскіх сардзінаў, якія ўтвараюць найбольшую біямасу рыбаў у гэтай зоне і зьяўляюцца важнай здабычай для іншых рыбаў^[21].

Сярод найбольш незвычайных рыбаў возера — эндэмічныя гнездавыя паразыты самы, у тым ліку synodontis grandiops^[29] і synodontis multipunctatus^[26][30]. Яны адкладаюць ікру сынхронна з цыхлідамі, якія выношваюць ікру ў роце. Цыхліды падбіраюць іх у рот, прымаючы за ўласныя. Калі зь яек сома вылупляюцца малькі, яны зьядаюць ікру цыхлідаў^[26][30]. У басэйне возера сустракаюцца выключна шэсьць родаў сома^[31][32]. Хоць род chrysichthys ня лічыцца эндэмічным, шэсьць ягоных відаў сустракаюцца толькі ў Танганьіцы, дзе жывуць як у плыткіх, гэтак і ў адносна глыбокіх водах^[31]. На глыбіні яны зважчайна драпежнічаюць^[20].

Малюскі і ракападобныя

Ракавіна эндэмічнага морападобныага прэснаводнага сьлімака tiphobia horei з складанай формай і шыпамі.

Усяго вядома 83 відаў прэснаводных сьлімакоў, зь якіх 65 ёсьць эндэмічнымі, і 11 відаў двухстворкавых, з 8-ю эндэмікамі сярод іх^[33]. Многія зь мясцовых сьлімакоў незвычайныя для азёраў, бо маюць прыкметна патоўшчаныя ракавінкі і/ці выразны арнамэнт — рысы, якія часьцей сустракаюцца ў марскіх сьлімакоў. Гэтыя віды называюць морападобнымі^[34]. Спачатку лічылася, што яны зьвязаны з падобнымі марскімі сьлімакамі, але цяпер вядома, што яны ня маюць дачынення адзін да аднаго. Іхны вонкавы выгляд, хутчэй за ўсё, абумоўлены высокай разнастайнасьцю асяродзьдзяў пражываньня ў возеры Танганьіка і эвалюцыйным ціскам з боку рыбаў, якія ядуць сьлімакоў^[8][34][35]. Усяго 17 родаў прэснаводных сьлімакоў ёсьць эндэмічнымі для возера^[34]. У возеры таксама сустракаецца ля 30 відаў не морападобных сьлімакоў, але толькі пяць зь іх ёсьць эндэмічнымі^[34].

Ракападобных таксама вельмі шмат у Танганьіцы, пры гэтым тут сустракаецца больш за 200 відаў, зь якіх больш за палову ёсьць эндэмікамі^[8]. Сярод усіх азёраў Рыфтавай даліны Танганьіка значна пераўзыходзіць астатнія паводле разнастайнасьці ракападобных і прэснаводных сьлімакоў як паводле агульнай колькасьці відаў, гэтак і паводле колькасьці эндэмікаў^[36]. Напрыклад, адзіныя іншыя азёры Рыфтавай даліны, дзе ёсьць эндэмічныя віды прэснаводных крабаў, — гэта азёры Ківу і Вікторыя, кожнае зь якіх мае толькі два такія віды^[37][38].

Экалягічныя загрозы

Рыбакі на возеры.

Велізарныя рэсурсы возера і іхнае бескантрольнае выкарыстаньне прывялі да складанай экалягічнай сытуацыі ў тых краях, якая таксама павязаная з агульным зьбядненьнем і цяжкім сацыяльным станам насельніцтва, якое пражывае вакол Танганьікі. Рыбалоўная прамысловасьць возера грунтуецца толькі на шасьці відах рыбаў, двух прэснаводных відаў і чатырох відаў сардзінаў, а разам зт імі вынішчаюцца і іншыя экзатычныя віды рыбаў, якія больш анідзе ў сьвеце не сустракаюцца. Улоў нязначны, але забясьпечвае працай 100 тысячаў чалавек і харчаваньнем у дзесяць разоў большай колькасьці людзей. Возера таксама забясьпечвае наўпроставы доступ да чыстай пітной вады і ёсьць важным шляхам для гандлю паміж дзяржавамі. Навакольныя лясы ідуць на дровы, драўляны вугаль і розную іншую прадукцыю. Возера мае жыцьцёва важнае значэньне для прыкладна 10 мільёнаў чалавек, якія жывуць ля возера.

Пытаньне ў тым, як доўга возера Танганьіка будзе заставацца адзінай крыніцай жыцьця для ўсіх народаў, якія насяляюць ягоныя берагі і іхнай дзейнасьці. Выкарыстаньне разбуральных рыбалоўных прыладаў і павелічэньне рыбалоўных бандаў пагражаюць зьнясіленьнем рыбных запасаў. Забруджваньне побытавымі і прамысловымі адкідамі штогод павялічваецца ў дзесяць разоў. Адкіды жывёлагадоўчых бойняў, браварняў, фарбавых заводаў і вытворцаў акумулятараў у Бурундзі, а таксама значная частка побытавых адкідаў зь невялікіх гарадоў і паселішчаў вакол возера трапляюць беспасярэдне ў воды возера без ачысткі. Вялікая колькасьць ападкаў таксама трапляе ў возера без затрымкі, сьцякаючы ў возера цэлымі плынямі, паколькі высечка лясоў і апрацоўка глебы пашкодзілі глебавае покрыва ўзьбярэжжа Танганьікі. Увогуле, возера пакутуе ад бескантрольнай забудовы і незаплянаванай дзейнасьці і ўплыву чалавека.