Танзанія

Танзанія ці Аб’яднаная Рэспубліка Танзанія (на суахілі: Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, па-ангельску: United Republic of Tanzania) — краіна ва Ўсходняй Афрыцы, у рэгіёне вялікіх афрыканскіх азёраў. На паўночным усходзе краіны знаходзіцца гара Кіліманджара, самая высокая гара ў Афрыцы. Краіна мае выхад да Індыйскага акіяна. На поўначы мяжуе з Кеніяй і Ўгандай, на захадзе з Руандай, Бурундзі і Дэмакратычнай Рэспублікай Конга. Эўрапейскі каляніялізм пачаўся з мацерыковай частцы Танзаніі ў канцы XIX стагодзьдзя, калі Нямецкая імпэрыя стварыла правінцыю Нямецкая Ўсходняя Афрыка, якая па выніках Першай сусьветнай вайны перайшла да Вялікабрытаніі. Мацерыковая частка працягвала сваё існаваньне як калёнія Танганьіка, у той час Занзыбар заставаўся пад асобнай каланіяльнай юрысдыкцыяй. Пасьля аб’яўленьня незалежнасьці абодвух калёніяў у 1961 і 1963 гадох, гэтыя дзьве структуры аб’ядналіся ў красавіку 1964 году ў адзіную краіну Танзанію. Назва краіны ўтвораная з пачаткаў назваў абодвух рэгіёнаў. У наш час гэтыя рэгіёны Танзаніі існуюць як фэдэрацыйныя рэспублікі.

Танзанія Jamhuri ya Muungano wa Tanzania United Republic of Tanzania
Сьцяг Герб
Нацыянальны дэвіз: «Uhuru na Umoja» («Воля і адзінства»)
Дзяржаўны гімн: «Mungu ibariki Afrika»
Афіцыйная мова	суахілі, ангельская
Сталіца	Дадома
Найбуйнейшы горад	Дар-эс-Салам
Форма кіраваньня прэзыдэнт прэм’ер-міністар	фэдэрацыйная рэспубліка Самія Сулуху Касім Маджаліва
Плошча  • агульная  • адсотак вады	31-е месца ў сьвеце 945 203 км² 6,2
Насельніцтва  • агульнае (2016)  • шчыльнасьць	26-е месца ў сьвеце 55 572 201 46,3/км²
СУП  • агульны (2020)  • на душу насельніцтва	74 месца ў сьвеце $163,598 млрд $1416
Валюта	Танзанійскі шылінг (TZS)
Часавы пас	EAT (UTC+3)
Незалежнасьць — ад Вялікабрытаніі	9 сьнежня 1961
Дамэн верхняга ўзроўню	.tz
Тэлефонны код	+255
Мапа Танзаніі

Паводле падлікаў Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў на 2016 год насельніцтва Танзаніі складала 55,57 млн чалавек^[1]. Насельніцтва складаецца зь некалькіх этнічных, моўных і рэлігійных групаў. Дзяржава зьяўляецца прэзыдэнцкай канстытуцыйнай рэспублікай, у 1996 годзе афіцыйная сталіца была перанесена ў Дадома, дзе месьціцца рэзыдэнцыя прэзыдэнту, Нацыянальны сход і некаторыя ўрадавыя міністэрствы^[2]. Дар-эс-Салам, былая сталіца, захоўвае большасьць урадавых установаў і зьяўляецца самым вялікім горадам краіны, галоўным портам і вядучым камэрцыйным цэнтрам^[3][4]. Танзанія зьяўляецца дэ-факта аднапартыйнай дзяржавай з дэмакратычнай сацыялістычнай партыяй Чама-Ча-Мапіндузі на чале.

Паўночны ўсход Танзаніі ёсьць пераважна гарыстым і лясістым, тамака месьціцца і гара Кіліманджара. Тры зь Вялікіх азёраў Афрыкі часткова месьцяцца ў Танзаніі. На поўначы і захадзе знаходзіцца возера Вікторыя, самае вялікае возера ў Афрыцы, і возера Танганьіка, самае глыбокае возера на кантынэнце, вядомае сваімі ўнікальнымі відамі рыбаў. Усход краіны гарачы і вільготны, з усходняга боку ў Індыйскім акіяне каля берагу месьціцца востраў Занзыбар. Вадаспад Каламба, разьмешчаны на рацэ Каламба на мяжы з Замбіяй, зьяўляецца другім паводле велічыні бесьперапынным вадаспадам у Афрыцы^[5]. Запаведнік Мэнай Бэй ёсьць самай вялікай ахоўнай марской зонай Занзыбару.

У Танзаніі размаўляюць больш чым на 100 розных мовах, што робіць краіну найбольш лінгвістычна разнастайнай ва Ўсходняй Афрыцы^[6]. Краіна дэ-юрэ ня мае афіцыйнай мовы, хоць нацыянальнай мовай ёсьць суахілі. Суахілі выкарыстоўваецца ў парлямэнцкіх дэбатах, у судах ніжэйшай інстанцыі, а таксама ў сыстэме адукацыі пачатковай школы. Ангельская мова выкарыстоўваецца ў зьнешнім гандлі, у дыпляматыі, у вышэйшых судах, а таксама ў якасьці сродку навучаньня ў сыстэме сярэдняй і вышэйшай адукацыі^[6], хоць урад Танзаніі плянуе спыніць выкарыстаньне ангельскай мовы ў якасьці мовы навучаньня ў цэлым^[7]. Прыблізна 10 адсоткаў танзанійцаў размаўляюць на суахілі як носьбіты мовы, і да 90 працэнтаў выкарыстоўваюць яе ў якасьці другой мовы зносінаў^[6].

Гісторыя

Першапачаткова тэрыторыю сучаснай Танзаніі насялялі народы, роднасныя бушмэнам і гатэнтотам, якія займаліся паляваньнем і зьбіральніцтвам. Затым у 1-м тысячагодзьдзі да н. э. з Этыёпскага нагор’я прыйшлі кушыцкія плямёны. Да пачатку н. э. прыйшлі плямёны банту. Прыкладна ў сярэдзіне 1 тысячагодзьдзя н. э. на ўзьбярэжжы сучаснай Танзаніі зьявіліся пэрсыдзкія гандляры, а затым — арабскія. Менавіта тады склалася новая этнічная супольнасьць — суахілі. Яе склалі мясцовыя прыбярэжныя плямёны і прышэльцы з Ірану, Арабіі, а таксама зь Індыі.

У 1840 годзе аманскі султан Саід бін Султан перанёс сваю сталіцу з Арабійскага паўвостраву ў Занзыбар. У гэты час Занзыбар стаўся цэнтрам арабскага гандлю рабамі^[8]. Ад 65 да 90% насельніцтва Занзыбару апынуліся пад прыгнётам^[9]. Адзін з самых сумна вядомых гандляроў рабамі на ўзьбярэжжы Ўсходняй Афрыкі таго часу быў Тыпу Тып, які сам быў унукам вызваленнага з прыгнёту афрыканскага раба. У 1890-х гадох рабства было адмененае^[10].

У канцы XIX стагодзьдзя Нямецкая імпэрыя захапіла рэгіёны, якія на сёньня ўтвараюць мацерыковую частку Танзаніі і ўключыла іх ў склад Нямецкай Усходняй Афрыцы. Аднак, параза Нямеччыны ў Першай сусьветнай вайне вымусіла краіну саступіць гэтую тэрыторыю супернікам. Вярхоўная рада Парыскай мірнай канфэрэнцыі 1919 году ўсе нямецкія тэрыторыі перадала Вялікабрытаніі 7 траўня 1919 году, не зважаючы на настойлівыя пярэчаньні з боку Бэльгіі. Брытанскі каляніяльны сакратар, Альфрэд Мілнэр і бэльгійскі паўнамоцны міністар П’ер Орт пасьля перамоваў падпісалі ангелька-бэльгійскага пагадненьне ад 30 траўня 1919 году, паводле якога частка былой нямецкай калёніі Руанда—Урундзі была перададзена Бэльгіі^[11]. Рада мірнае канфэрэнцыі ратыфікавала гэтае пагадненьне 7 жніўня 1919 году. 12 ліпеня 1919 году камісія вырашыла, што невялікі Трыкутнік Кіёнга на поўдзень ад ракі Рувума будзе перададзены на карысьць Партугаліі^[11]. Камісія разважыла, што Нямеччына фактычна прымусіла Партугалію саступіць гэты трохкутнік у 1894 годзе^[11]. Вэрсальская дамова была падпісаная 28 ліпеня 1919 году, але набыла моц толькі 10 студзеня 1920 году. У гэты дзень былая нямецкая тэрыторыя была афіцыйна перададзена на карысьць Вялікабрытаніі, Бэльгіі і Партугаліі. Менавіта ў гэты час мацерыковая частка, што адыйшла да Брытаніі, атрымала назву Танганьіка.

Падчас Другой сусьветнай вайны каля 100 тысячаў чалавек з Танганьікі далучыліся да сілаў хаўрусьнікаў^[12][13]. Танганьіканцы ўдзельнічалі ва Ўсходнеафрыканскай кампаніі ў Самалі і Абісыніі супраць італьянцаў, на Мадагаскары супраць сілаў вішысцкай Францыі падчас Мадагаскарскай кампаніі, і ў Бірме супраць японцаў^[13]. Танганьіка зьяўлялася ў гэты час важным брытанскім фарпостам і крыніцай вырошчваньня ежы для задавальненьня патрэбаў войска, экспарт калёніі значна павялічыўся ў параўнаньні з даваенным гадамі Вялікай дэпрэсіі^[12]. Такі попыт, аднак, выклікаў росту коштаў на сыравінныя тавары і масіўную інфляцыю ў межах калёніі^[14].

У 1954 годзе Джуліюс Ньерэрэ стварыў палітычную арганізацыю Афрыканскі нацыянальны зьвяз Танганьікі (АНЗТ). Асноўная мэта АНЗТ было дасягненьне нацыянальнага сувэрэнітэту для Танганьікі. Арганізацыя хутка набыла папулярнасьць у калёніі, а Ньерэрэ стаў міністрам ва брытанскім каляніяльным урадзе ў 1960 годзе, а потым прэм’ер-міністрам. Менавіта за часам кіраваньня Ньерэрэ Танганьіка атрымала незалежнасьць у 1961 годзе. Танзанія ўзьнікла ў 1964 годзе ў выніку злучэньня Танганьікі і Занзыбару, які атрымаў незалежнасьць у 1963 годзе, як Аб’яднаная Рэспубліка Танганьікі і Занзыбару, а з кастрычніка 1964 году як Аб’яднаная Рэспубліка Танзаніі, удзельнік ААН. Першым прэзыдэнтам Танзаніі стаў прэзыдэнт Танганьікі Ньерэрэ, адзным з двух віцэ-прэзыдэнтаў — прэзыдэнт Занзыбару, Абэйд Карумэ, а пасьля ягонага забойства ў 1972 годзе — Абуд Джумбэ. Першая канстытуцыя краіны была абвешчаная ў 1965 годзе. У тым жа годзе забаронена дзейнасьць апазыцыі, а з прыняцьцем новай канстытуцыі 1977 году адзінай партыяй краіны стала Рэвалюцыйная партыя (ССМ).

У 1992 годзе дзейнасьць апазыцыі была дазволеная, але да нашых дзён ССМ кантралюе краіну. 7 жніўня 1998 году ў Дар-эс-Салам адбыўся тэратыстычны замах на пасольства ЗША. Ад 2015 да 2021 году прэзыдэнтам краіны быў Джон Магуфулі^[15][16].

Палітыка

Танзанія зьяўляецца ўдзельніцай Брытанскай садружнасьці нацыяў. У агульных выбарах выбіраецца прэзыдэнт і ўдзельнікі Народнага сходу (Bunge) на пяцігадовы тэрмін. Прэзыдэнт назначае прэм’ер-міністра і ўдзельнікаў Кабінэта міністраў з парлямэнтарыяў. З 274 месцаў парлямэнту, 37 зарэзэрвананы для жанчынаў і 5 для ўдзельнікаў Палаты Прадстаўнікоў Занзыбару. У выбарах 2005 году перавагу ў парлямэнце атрымала партыя Чама Ча Мапіндузі (Рэвалюцыйная партыя).

Адміністрацыйны падзел

Рэгіёны Танзаніі

Танзанія дзеліцца на 26 рэгіёнаў:

Рэгіён	Рэгіён (анг.)	Центар	Плошча, км²	Насельніцтва (2002), тыс. чал.
Аруша	Arusha	Аруша	36 486	1292,973
Дар-эс-Салам	Dar es Salaam	Дар-эс-Салам	1393	2497,940
Дадома	Dodoma	Дадома	41 311	1698,996
Заходні Занзыбар	Zanzibar Urban/West	Занзыбар	230	391,002
Паўночны Занзыбар	Zanzibar North	Мкакатоні	470	136,953
Цэнтральны Занзыбар/Паўднёвы	Zanzibar Central/South	Каані	854	94,504
Ірынга	Iringa	Ірынга	56 864	1495,333
Кагера	Kagera	Букоба	28 388	2033,888
Кігома	Kigoma	Кігома	37 037	1679,109
Кіліманджара	Kilimanjaro	Мошы	13 309	1381,149
Ліндзі	Lindi	Ліндзі	66 046	791,306
Маньяра	Manyara	Бабаці	45 820	1040,461
Мара	Mara	Мусома	19 566	1368,602
Мбэя	Mbeya	Мбэя	60 350	2070,046
Мванза	Mwanza	Мванза	19 592	2942,148
Марагора	Morogoro	Марагора	70 799	1759,809
Мтвара	Mtwara	Мтвара	16 707	1128,523
Пэмба Паўночная	Pemba North	Ветэ	574	186,013
Пэмба Паўднёвая	Pemba South	Мкоані	332	176,153
Пвані	Pwani	Кібаха	32 407	889,154
Рувума	Ruvuma	Сангеа	63 498	1117,166
Руква	Rukwa	Сумбаванга	68 635	1141,743
Сынгіда	Singida	Сынгіда	49 341	1090,758
Табора	Tabora	Табора	76 151	1717,908
Танга	Tanga	Танга	26 808	1642,015
Шыньянга	Shinyanga	Шыньянга	50 781	2805,580

Геаграфія

Большую частку паверхні Твнзаніі займае пласкагор’е Уніямвэзі (вышыня 900—1500 м), перарэзанае тэктанічнымі разломамі, якія належаць да сыстэмы Вялікіх Афрыканскіх Разломаў. Цэнтральная частка краіны перарэзана з поўдня на поўнач Вялікім Усходнім Разломам, уздоўж заходняй мяжы цягнецца Вялікі Заходні Разлом. Паміж разломамі шзвышаюцца горныя масівы, вульканы: Кіліманджара і Мэру.

У паўночна-заходняй частцы краіны, на мяжы Танзаніі, Кеніі і Ўганды, знаходзіцца возера Вікторыя, самае вялікае возера Афрыкі. Уздоўж заходняй мяжы з Дэмакратычнай Рэспублікай Конга знаходзіцца возера Танганьіка. Абодва возеры далучаюць да Вялікіх Афрыканскіх Азёраў.

На поўначы знаходзіцца Нацыянальны парк Сэрэнгеці.

Працягласьць межаў Танзаніі складае 3402 км, зь іх з Бурундзі — 451 км, Кеніяй — 769 км, Мазамбікам — 756 км, Руандай — 217 км, Угандай — 396 км, Замбіяй — 338 км, Дэмакратычнай Рэспублікай Конга — 473 км.

Працягласьць узьбярэжжа Індыйскага акіяна — 1424 км.

Эканоміка

Танзанія — адна з самых бедных краінаў сьвету. У 1990 годзе СУП на аднаго жыхара складаў 110 даляраў. Сельская гаспадарка зьяўляецца асновай эканомікі краіны, прыносячы амаль палову СУП, 85% экспарту і 90% працаўладкаваньня. Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры: кава, гарбата, бавоўна, гвазьдзіка.

Сярод натуральных багацьцяў краіны можна вылучыць: дыямэнты (70 тыс. каратаў), рубіны і сапфіры, золата, гіпс, фасфаты, жалезная руда, каменны вугаль. Акрамя гэтага існуюць радовішчы ўрану, медзі, тытана, ванадыя і прыроднага газу.

Вялікі прыбытак краіне прыносіць турызм у Нацыянальны парк Сэрэнгеці, куды прыяжджаюць каля 90 000 турыстаў штогод.

Зьнешні гандаль

Экспарт у 2009 годзе — 3 млрд дал. — золата, кава, арэхі кеш’ю, бавоўна. Асноўныя пакупацелі — Індыя 8,5 %, Кітай 7,6 %, Японія 7,1 %, Нідэрлянды 6,2 %, ААЭ 5,7 %, Нямеччына 5,2 %. Імпарт у 2009 годзе — 5,8 млрд дал. — спажывецкія тавары, машыны і транспартныя сродкі, паліва. Асноўныя пастаўнікі — Індыя 14 %, Кітай 13,7 %, ПАР 7,8 %, Кенія 6,9 %, ААЭ 4,7 %, Японія 4,3 %. Уваходзіць у міжнародную арганізацыю краінаў Афрыкі, Карыбскага басэйну і Ціхаакеанскага рэгіёну.

Дэмаграфія

Насельніцтва

Каолькасьць насельніцтва — 41,9 млн (ацэнка на ліпень 2010). Гадавы прырост — 2%. Фэртыльнасьць — 4,3, нараджэньняў на жанчыну. Дзіцячая сьмяротнасьць — 68 на 1000 народжаных. Сярэдняя працягласьць жыцьця — 51 год у мужчынаў, 54 гады ў жанчынаў. Заражонасьць вірусам імунадэфіцыту — 6,2% (ацэнка на 2007 год). Гарадзкое насельніцтва — 25% (2008).

Этна-расавы склад — у матэрыковай частцы — 99% нэгры, у асноўным плямёны банту, 1% — азіяты (у асноўным індыйцы), белыя, арабы. На Занзыбары — у асноўным арабы, нэгры і мэтысы араба-нэгрыцянскага паходжаньня.

Мовы — афіцыйныя суахілі і ангельская, на Занзыбары распаўсюджаная арабская, у матэрыковай частцы — каля 130 мясцовых моваў групы банту. Пісьменнасьць — 69% (77% мужчынаў, 62% жанчынаў — паводле перапісу 2002 году).

Рэлігіі — у матэрыковай частцы — хрысьціяне 30%, мусульмане 35%, абарыгенныя культы 35%, на Занзыбары — болей за 99% мусульмане.

Культура

У Танзаніі ўжываецца каля 100 моваў, у асноўным зь сям’і банту. У адукацыі выкарыстоўваецца суахілі, у вышэйшай адукацыі ангельская мова. У краіне ёсьць чатыры ўнівэрсытэты.