Урумская мова

Уру́мская мова (саманазва: урум тыль) — адна з моваў цюрскае моўнае сям’і, на якой размаўляюць некалькі тысячаў чалавек у некалькіх вёсках на паўднёвым усходзе Ўкраіны, а таксама ў дыяспары. Часта можа разглядацца як адны з дыялектаў крымскататарскае мовы. На мове размаўляюць грэкі-ўрумы — этнаграфічная група грэкаў, якія ў 1778 годзе былі пераселеныя ўрадам Расеі з Крыму на Паўночнае Прыазоўе. Першапачатковыя ўрумы пражывалі ў Турэччыне і з шэрагу гістарычных прычынаў страцілі грэцкую мову, перайшоўшы на маўленьне цюрскага паходжаньня.

Урумская мова
урум тыль
Ужываецца ў	ва Ўкраіне, у Грузіі
Рэгіён	Усходняя Эўропа, Каўказ
Колькасьць карыстальнікаў	185 000 чал. (2021)[1]
Клясыфікацыя	Алтайская сям'я Цюрская галіна Кыпчацкая/агуская групы Палавецка-кыпчацкая/турэцкая падгрупы Урумская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Статус:	6b Пад пагрозай[d][2]
Пісьмо	грэцкі альфабэт і кірыліца
Коды мовы
ISO 639-2(Т)	uum
ISO 639-3	uum

Прадмова

Назва мовы ўтвораная ад кораню ўрум, які паходзіць ад слова Rûm (літаральна «Рым»), што зьяўлялася пазначэньнем Бізантыйскай імпэрыі ў мусульманскіх краінах. У сваю чаргу, у Асманскай імпэрыі слова было засвоенае для апісаньня ўсіх не-мусульманскіх народаў краіны. Слова ўзьнікла як вынік зьяўленьня пратэтычнага галоснага гуку перад зычным /ɾ/, які ў пачатку словаў ня быў уласьцівы цюрскім мовам.

Выкарыстаньне тэрміну ўрум у ягоным старым значэньні прыводзіла да блытанінаў, паколькі гэтым тэрмінам акрэсьлівалася таксама большая частка цюркамоўных грэкаў. Роднасная паходжаньнем і мовай грамада грэкаў дагэтуль пражывае ў Грузіі, якую ня варта блытаць з урумамі Ўкраіны^[3]. Асноўны сучасны арэал мовы распасьцёрты па некалькіх паселішчах урумаў у Данецкай і Запароскай вобласьцях, носьбіты таксама пражываюць у Грэцыі ды Грузіі. Лінгвістычны партал Ethnologue ацэньвае колькасьць носьбітаў урумскае мовы ў 192 700 чалавек^[3].

Клясыфікацыя

Продкам урумскае мовы зьяўляецца палавецкая мова, таксама мова блізкая крымскататарскай, дыялектам якой урумская мова можа разглядацца некаторымі лінгвістамі.

Урумская мова распадаецца на чатыры дыялектныя групы, пры гэтым у клясыфікацыйным дачыненьні яны досыць неаднародныя з прычыны таго, што гэтыя дыялекты ў рознай ступені спалучаюць рысы адразу дзьвюх групаў цюрскае галіны — кыпчацкай і агускай^[4]. Імаверна, урумская мова ўзьнікла на грунце мовы полаўцаў (куманаў, кыпчакоў) — асноўнага ядра хаўрусу плямёнаў, які зьявіўся ва Ўсходняй Эўропе ў сярэдзіне Х ст. і заняў агромністую тэрыторыю на ўсходзе (Дэшт-і-Кыпчак) і на захадзе (прычарнаморскія стэпы, а пазьней — Крым і частку Балканскага паўвостраву).

Да кыпчацка-палавецкіх дыялектаў адносяцца гаворкі сёлаў Вялікая Навасёлка, Старабешава, Мангуш; кыпчацка-агускіх — Стары Керменчык, Багатыр, Улаклы; агуска-кыпчацкіх — Карань, Стараласла, Камара, Гурджы; агускіх — гарадоў Марыюпаль і Стары Крым, сяла Каракуба.

Лінгвістычныя рысы

Фанэтыка, фаналёгія

• Зычныя:

Ніжэй прыведзены гукавы лад зычных ва ўрумскай мове. Адметнай рысай зьяўляецца існаваньне зычных, якія сустракаюцца толькі ў запазычаньнях, асабліва грэцкага паходжаньня.

	Лябіяльныя		Зубныя		Альвэалярныя		Постальвэалярныя		Палятальныя		Вэлярныя		Глётальныя
Выбухныя	p	b	t			d			c	ɟ	k	ɡ
Афрыкаты					ts¹		tʃ	dʒ
Фрыкатывы	f	v	θ	ð ²	s	z	ʃ	ʒ			x	ɣ	h
Насавыя	m		n								ŋ
Аднаўдарныя			ɾ
Лятэральныя			l
Апраксыманты									j

• /ts/ сустракаецца толькі ў запазычанай лексыцы, /θ/ ды /ð/ — у запазычанай лексыцы грэцкага паходжаньня.

Пісьмовасьць

Як вядома, на ўрумскай мове існавала пэўная колькасьць рукапісных тэкстаў, якія запісваліся грэцкім альфабэтам.

У пэрыяд між 1927 і 1937 гадамі ў рамках лацінізацыі моваў малых народаў СССР у пісьмовасьці стаў выкарыстоўвацца г.зв. яналіф — уніфікаваны лацінскі альфабэт для ўсіх цюрскіх моваў Савецкага Саюзу, але пасьля гэтага пэрыяду пісьмовасьць на мове заняпала. Тым ня менш, новы альфабэт пасьпеў быць выкарыстаным у тагачасных мясцовых школах, вядома пра існаваньне лемантару гэтым альфабэтам.

У 2008 годзе ў Кіеве быў апублікаваны кірылічны альфабэт для ўрумскае мовы. Альфабэт утрымлівае некаторыя літары для галосных з дыякрытычнымі знакамі ўверсе, якія выкарыстоўваюцца для спэцыфічных цюрскіх гукаў і сустракаюцца ў іншых цюрскіх альфабэтах, а таксама літару Ґґ, што збліжае альфабэт з украінскім^[5].

А а	Б б	В в	Г г	Ґ ґ	Д д	Д' д'	Дж дж
Е е	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н
О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т	Т' т'	У у
Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ч ч	Ш ш	Ы ы	Э э

Цюрколяг Аляксандар Гаркавец выкарыстоўвае ўласную сыстэму запісу ўрумскае мовы^[4].

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	(Δ δ)	Д′ д′
(Ђ ђ)	Е е	Ж ж	Җ җ	З з	И и	Й й	К к
Л л	М м	Н н	Ң ң	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р
С с	Т т	Т′ т′	(Ћ ћ)	У у	Ӱ ӱ	Υ υ	Ф ф
Х х	Һ һ	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	Ѳ ѳ

Гісторыя дасьледаваньняў

Публікацыяў на ўрумскай мове, а таксама працаў, прысьвечаных ёй, на цяперашні час мала. Існуе апісаньне лексыкі мовы, а таксама агульнае апісаньне ўласьцівасьцяў мовы^[6][7]. Для каўкаскіх дыялектаў мовы сабраная праектная дакумэнтацыя, якая ўключае слоўнік, збор граматычных канструкцыяў у сказе і корпус тэкстаў^[8][9][10]. Сайт праекту дадаткова публікуе зьвесткі пра мову й ейную гісторыю.