Цівалі (Менск)

Цівалі́^[1] — гістарычная мясцовасьць Менску, разьмешчаная ў паўночна-заходняй частцы места, за Кальварыйскімі могілкамі.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Цівалі (неадназначнасьць).

Паштовая дарога на Падалянку празь Цівалі, 1902 г.

Гісторыя

Радзіна Самковічаў у маёнтку Пагулянцы (Цівалі)

На месцы цяперашняга кінатэатру «Аўрора» знаходзілася замеская рэзыдэнцыя менскіх каталіцкіх арцыбіскупаў. Па паўстаньнях 1831 і 1863 гадоў улады Расейскай імпэрыі канфіскавалі гэтую маёмасьць і выслалі апошняга каталіцкага біскупа^[2].

Мясцовасьць выкупіў прускі прадпрымальнік Т. Гольцбэрг. У сваім фальварку ён зрабіў першы ў Менску парк актыўных атракцыёнаў, які атрымаў назву ў гонар парку актыўнага адпачынку «Цівалі», адкрытага ў Капэнгагене знакамітым дацкім вандроўнікам Г. Карстэнсэнам у 1844 годзе. Праз папулярнасьць праекту падобныя паркі ствараліся ў многіх эўрапейскіх местах.

Радзіна Бяганскіх у маёнтку Пагулянцы, 1907 г.

У менскіх Цівалях збудавалі сядзібу, летні тэатар «Цівалі» і рэстарацыю. На ўзвышшы знаходзіўся адзіны ў ваколіцах вятрак. Прадмесьце стала адным з культурных куткоў Менску^[3]. Аднак па кастрычніцкім перавароце бальшавікі зрабілі там калгасную жывёлагадоўчую фэрму^[2].

У 1938 годзе супрацоўнікі НКУС СССР закапалі ў жывёльным могільніку вёскі Цівалі (Менскі раён; цяпер ля кінатэатру «Аўрора», вул. Прытыцкага, Менск) каля 300 целаў чыгуначнікаў. У той год іх незаконна расстралялі ў некалькіх местах Беларусі на загад камісара шляхоў зносінаў СССР(ru) Лазара Кагановіча за стачкі дзеля спыненьня высылкі жыхароў Беларусі ў Сыбір і Запаляр’е. У 1961 годзе салдаты Беларускага палка Міністэрства ўнутраных справаў БССР раскапалі могільнік. Сярод касьцей жывёлаў знайшлі скручаныя калючым дротам парэшткі людзей з прастрэленымі чарапамі. Пры гэтым замест апазнаньня і пахаваньня на загад вышэйшага камандаваньня чалавечыя парэшткі спалілі напалмам разам з жывёльнымі і потым закапалі ў лесе ля дарогі на Ракаў (Валожынскі раён, Менская вобласьць)^[4].

У 1967 годзе вёску далучылі да тэрыторыі Менску^[5]. У 1992—2000 гадох хакейны клюб «Дынама» Менск выступаў пад назовам «Цівалі», пад якім 4 разы станавіўся чэмпіёнам Беларусі па хакеі з шайбай^[6].

У наш час пра існаваньне прадмесьця напамінае аднайменны парк паміж вуліцамі Прытыцкага, П. Глебкі і Матусевіча^[7], а таксама гандлёвы цэнтар з аднайменнай назвай.

У культуры

У 1994 годзе Сяргей Законьнікаў напісаў паэму «Цівалі» ў гонар чыгуначнікаў Беларусі, забітых у 1938 годзе за спыненьне цягнікоў з рэпрэсаванымі. Паэма складалася з 15 частак: «Уступ», «На Беларусі мор», «Ноч», «Раніца», «Сон Лысоні», «Сон Варанога», «Сон машыніста Калейкі», «Пекла», «Жалезны наркам», «Статак», «Наш дзень», «Мне чуецца гул грамадзянскай вайны», «Лёс», «Апошні шанц», «Эпілёг»^[8].

24 кастрычніка 2012 году ў Менску адбылася прэм’ера дакумэнтальна-публіцыстычнага фільму «Цівалі» рэжысэркі Галіны Самойлавай пра расстраляных чыгуначнікаў. 29 кастрычніка фільм паказаў спадарожнікавы тэлеканал «Белсат» (Варшава, Польшча)^[9].

У іншых краінах

Аднайменная гістарычная мясцовасьць (прадмесьце) таксама існуе і ў Вільні.