Ірыдый

Іры́дый^[1] (лац.: Iridium) Ir — хімічны элемент VIII групы перыядычнай сістэмы; атамны нумар 77, атамная маса 192,22. Сямейства плацінавых металаў. Адкрыты ў 1804 годзе (разам з осміем) англійскім хімікам С. Тэнантам. Назва абумоўлена (ад грэч. iris — вясёлка) разнастайнасцю афарбоўкі злучэнняў^[1].

77 Осмій ← Ірыдый → Плаціна Перыядычная сістэма элементаў 77Ir
Вонкавы від простага рэчыва
Уласцівасці атама
Імя, сімвал, нумар	Ірыдый / Iridium / Ir, 77
Атамная маса (малярная маса)	192,22 а. а. м. (г/моль)
Тэрмадынамічныя ўласцівасці простага рэчыва
Шчыльнасць (пры з. у.)	22,650[1] (22,400[2]) г/см³
Тэмпература плаўлення	2447 °C[1][2]
Малярная цеплаёмістасць	25,1 (пры 20 °C)[2] Дж/(K·моль)
Крышталічная рашотка простага рэчыва
Структура рашоткі	гранецэнтрычная кубічная

Уласцівасці

Серабрыста-белы, цвёрды, тугаплаўкі, крохкі метал. Тэмпература плаўлення 2447 °C^[1][2], тэмпература кіпення каля^[1] 4380 °C^[2]. Шчыльнасць 22650^[1] (22400^[2]) кг/м³. Цвёрдасць па Брынелю 1450 МПа^[2]. Модуль пругкасці 52,8•10³ Па^[2]. Удзельнае электрычнае супраціўленне 4,74•10^-8 Ом•м^[2]. Каэфіцыент цеплавога лінейнага расшырэння ў інтэрвале тэмператур 0—100 °C складае 6,5•10^-6[2].

Ірыдый хімічна мала актыўны. Не ўзаемадзейнічае з кіслотамі, іх сумесямі (у тым ліку з царскай гарэлкай) і шчолачамі. Характэрныя ступені акіслення: +3, +4, +6, таксама +1, +2, +5)^[2]. Парашкападобны ірыдый ў паветры пры тэмпературы вышэй за 1000 °C утварае дыаксід IrO₂ чорнага колеру^[1]. Пры награванні ўзаемадзейнічае з фторам; пры тэмпературы чырвонага напалу — з хлорам і серай. Утварае комплексныя злучэнні, у тым ліку з арганічнымі лігандамі^[1].

Радовішчы

У прыродзе існуюць 2 стабільныя ізатопы: ¹⁹¹Iг (38,5 %^[2]) і ¹⁹³Iг (61,5 %^[2]). У зямной кары сустракаецца рэдка (1•10^-7 % па масе, галоўным чынам як спадарожнік плаціны^[3]). Тыповы элемент асноўных і ўльтраасноўных горных парод. Ірыдыю найбольш характэрны самародны стан, але вядомы нешматлікія яго злучэнні з металамі плацінавай групы, з серай і мыш’яком.^[2].

Радовішчы ірыдыю маюцца на Урале (Расія), у ЗША, Канадзе, ПАР і інш.

Атрыманне і выкарыстанне

Атрымліваюць ірыдый з анодных шламаў медна-нікелевай вытворчасці, канцэнтратаў плацінавых руд, канцэнтратаў, здабытых з рассыпных руд і як другасны метал (лом).

Асноўная частка ірыдыю выкарыстоўваецца ў выглядзе сплаваў, галоўным чынам з плацінай, для вырабу хімічнага посуду, тыгляў для вырошчвання монакрышталёў, ювелірных вырабаў, хірургічных інструментаў, электродаў, тэрмапар, у дакладным прыборабудаванні, для нанясення ахоўных пакрыццяў і ў іншых абласцях.