Аўстра-Венгрыя

Аўстра-Венгрыя (ням.: Österreich-Ungarn, венг.: Ausztria-Magyarország) — дуалістычная манархія і шматнацыянальная дзяржава ў Цэнтральнай Еўропе, якая існавала ў 1867—1918. Найбуйнейшая дзяржава Еўропы свайго часу (акрамя Расійскай імперыі).

Гістарычная дзяржава
Каралеўствы і землі, прадстаўленыя ў Рейсхраце, і землі венгерскай кароны Св. Іштвана
Die im Reichsrat vertretenen Konigreiche und Lander und die Lander der heiligen ungarischen Stephanskrone
Герб Аўстра-Венгрыі Сцягі Аўстрыі і Венгрыі
Дэвіз: ««Viribus Unitis» (Аб'яднанымі намаганнямі) «Indivisibiliter ac Inseparabiliter» (Непадзельна і непарыўна)»
Гімн: «Gott erhalte, Gott beschütze» (Божа, беражы, Божа, абараняй)
Тэрыторыя імперыі ў 1914
<  v 1867 — 1918
Сталіца	Вена (фактычная) Будапешт
Мова(ы)	Нямецкая, венгерская
Афіцыйная мова	нямецкая і венгерская мова
Рэлігія	каталіцтва[1], Праваслаўная Царква[1], кальвінізм[1], іўдаізм[1], лютэранства[1] і іслам[1]
Грашовая адзінка	Гульдэн (1867—1892) крона (1892—1918)
Плошча	676,615 тыс. км² (1910)
Насельніцтва	52.749.900 чал. (1914)
Форма кіравання	Дуалістычная манархія
Дынастыя	Габсбургі
Імператар
• 1867—1916	Франц Іосіф I
• 1916—1918	Карл I
Папярэднікі і пераемнікі
Аўстрыйская імперыя Нямецкая Аўстрыя Венгерская Народная Рэспубліка Першая Чэхаславацкая Рэспубліка Заходне-Украінская Народная Рэспубліка Другая Польская Рэспубліка Дзяржава Славенцаў, Харватаў і Сербаў Каралеўства Сербія Каралеўства Італія Каралеўства Румынія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва

Афіцыйна дзяржава мела назву Каралеўства і землі, прадстаўленыя ў Рэйхсраце, і землі венгерскай кароны Св. Іштвана, аднак фактычна больш распаўсюджанымі поўнымі назвамі былі Аўстра-Венгерская манархія, Аўстра-Венгерская імперыя, Дунайская манархія або Дуалістычная манархія. Для вызначэння органаў дзяржаўнай улады выкарыстоўваўся прыметнік K. und k. або k. u. k. — kaiserlich und königlich, імператарскі і каралеўскі. Вымаўленне скарачэння прывяло да з'яўлення сярод шматнацыянальнага народа дзяржавы жартоўных назваў Кук-імперыя і Каканія.

Межы

Аўстра-Венгрыя межавала:

• На поўначы — з Саксоніяй, Прусіяй і Расіяй;
• На ўсходзе — з Румыніяй і Расіяй;
• На поўдні — з Румыніяй, Сербіяй, Турцыяй, Чарнагорыяй і Італіяй і абмывалася Адрыятычным морам;
• На захадзе — з Італіяй, Швейцарыяй, Ліхтэнштэйнам і Баварыяй.

З 1871 года Саксонія, Прусія і Баварыя — у складзе Германскай імперыі.

Адміністрацыйны падзел

Дуалістычная дзяржава Аўстра-Венгрыя складалася з дзвюх частак:

• Цыслейтанія (аўстрыйская частка), пад уладай кайзера і Рэйхсрата — землі, населеныя немцамі, чэхамі, славакамі, украінцамі, славенцамі і палякамі,
• Транслейтанія (венгерская частка), пад уладай венгерскага караля і будапешцкага Парламента — землі, дзе жылі венгры, румыны і харваты.

Пры гэтым, пасады і кайзера, і караля займала адна асоба, якая і была аўстра-венгерскім імператарам. Імперскім намеснікам у Аўстрыі быў міністр-прэзідэнт, а ў Венгрыі - прэм’ер-міністр. Анексаваная ў 1908 годзе Боснія кіравалася асобна і не падпадала пад гэты падзел.

Гісторыя

Аўстра-Венгрыя з’явілася ў 1867 годзе ў выніку двухбаковага дагавора, які рэфармаваў Аўстрыйскую імперыю (якая, у сваю чаргу, была створана ў 1804 годзе).

У замежнапалітычным стаўленні Аўстра-Венгрыя ўваходзіла ў Саюз трох імператараў з Германіяй і Расіяй, затым у Траісты саюз з Германіяй і Італіяй. У 1914 годзе ў складзе блока Цэнтральных дзяржаў (Германія, Турцыя, пазней таксама Балгарыя) уступіла ў Першую сусветную вайну.

Забойства Гаўрылам Прынцыпам («Млада Босна») эрцгерцага ў Сараева паслужыла падставай для развязвання Аўстра-Венгрыяй вайны супраць Сербіі, што непазбежна вяло да канфлікту з Расійскай імперыяй, якая заключыла з апошняй абарончы саюз.

Узброеныя сілы

Асноўны артыкул: Аўстра-венгерская армія

Асноўны артыкул: Ваенна-марскі флот Аўстра-Венгрыі

Распад

Асноўны артыкул: Распад Аўстра-Венгерскай імперыі

Паражэнне ў вайне прывяло да распаду імперыі:

• Нямецкамоўныя землі Аўстрыі абвясцілі сябе рэспублікай.
• Парламент Венгрыі скасаваў унію з Аўстрыяй і абвясціў незалежнасць краіны.
• Чэшскія землі і Славакія ўтварылі новую незалежную дзяржаву — Чэхаславакію.
• На тэрыторыях, заселеных паўднёвымі славянамі была ўтворана Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў.
• Кракаўская зямля і тэрыторыі з пераважным украінскім насельніцтвам (вядомыя ў складзе Аўстра-Венгрыі як Галіцыя) адышлі да яшчэ адной новай дзяржавы — Польшчы.
• Трыест, паўднёвая частка Ціроля, а некалькі пазней і Фіуме (Рыека) былі анексіраванны Італіяй.
• Трансільванія і Букавіна ўвайшлі ў склад Румыніі.

Гл. таксама

• Аўстра-венгерскі дагавор
• Аўстраславізм