Гераічны век антарктычных даследаванняў

Гераі́чны век антаркты́чных даследава́нняў (англ.: Heroic Age of Antarctic Exploration) — тэрмін, прыняты ў англамоўнай гістарыяграфіі для абазначэння шэрагу экспедыцый у рэгіён Антарктыкі, арганізаваных на мяжы XIX стагоддзя і першых дзесяцігоддзяў XX стагоддзя, якія выкарыстоўвалі сабачыя запрэжкі  (ням.) ў якасці асноўнага віду транспарту^[1]. Асноўнай іх мэтай было дасягненне геаграфічнага Паўднёвага полюса і тэрытарыяльны падзел узбярэжжаў і ўнутраных раёнаў невядомага мацерыка, вывучэнне яго фізічных, кліматычных і геалагічных умоў. Аднак некаторым экспедыцыям, якія мелі дадзеныя мэты, не ўдалося нават дасягнуць антарктычнага ўзбярэжжа.

Гэта старонка — інфармацыйны спіс.

Удзельнікі першай спробы дасягнення Паўднёвага полюса: Шэклтан, Скот, Уілсан на старце. 2 лістапада 1902 года

У перыяд 1897—1922 гадоў Антарктыка апынулася ў цэнтры міжнароднай увагі: за чвэрць стагоддзя было праведзена 16 экспедыцый з васьмі краінах, у тым ліку ў Бельгіі і Японіі, якія не ўваходзілі да пачатку ХХ стагоддзя ў лік вядучых палярных дзяржаў^[2]. Пра прычыны ажыятажу Эпслі Чэры-Гарард пісаў так:

У паветры лунала думка пра тое, што мацярык такой велічыні… можа аказваць вырашальны ўплыў на змены надвор'я ва ўсім Паўднёвым паўшар'і. <…> Раён вакол Паўднёвага магнітнага полюса уяўляўся шчодрай нівай для правядзення эксперыментаў і назіранняў. Гісторыя гэтай зямлі… мела бясспрэчную цікавасць для геалагічнай гісторыі ўсяго зямнога шара, а вывучэнне ўтварэння сушы і паводзін лёду магло сказаць спецыялісту па фізічнай геаграфіі больш, чым даследаванні ў любым іншым раёне свету — у Антарктыцы ён мог назіраць штодзённыя і нават штогадзінныя змены, якія, як яму вядома, у эпоху абляднення адбываліся ва ўсім свеце…[3]

Экспедыцыі «гераічнага веку» выкарыстоўвалі тэхналогіі XIX стагоддзя: драўляныя ветразна-паравыя караблі малога танажу для дастаўкі каманды, сабачыя запрэжкі для руху па ледавіку, і, збольшага, навыкі выжывання эскімосаў, прыстасаваныя для патрэб еўрапейцаў. З прычыны абмежаванасці даступных рэсурсаў і рыштунку поспех кожнай экспедыцыі ў гэтых умовах залежаў толькі ад прадуманасці транспартнай стратэгіі і лагістычных талентаў кіраўніка. Гэта таксама азначала, што кожная экспедыцыя праходзіла ў экстрэмальных умовах, не маючы сувязі з навакольным светам, і патрабуючы ад удзельнікаў выкарыстання ўсіх інтэлектуальных і фізічных сіл^[4]. У выніку, ахвярамі заваявання Паўднёвага полюса сталі 19 чалавек.

Асноўнымі вынікамі «гераічнага веку» стала комплекснае даследаванне Антарктычнага мацерыка, дасягненне паўднёвага геаграфічнага і магнітнага палюсоў, складанне першых карт узбярэжжаў мацерыка, вялікі комплекс геаграфічных, кліматалагічных і біялагічных дадзеных, якія стварылі базу для вывучэння мацерыка сучаснымі тэхнічнымі сродкамі^[5].

Варта зазначыць, што ў XIX стагоддзі адбыліся дзве буйныя экспедыцыі, якія часам адносяць да гераічнага веку: экспедыцыя Белінсгаўзена—Лазарава і экспедыцыя Роса.

Спіс экспедыцый: 1819—1922

Варта мець на ўвазе, што дадзеныя, змешчаныя ў секцыі «Кароткае апісанне», у мінімальнай ступені тычацца вынікаў навуковай працы, і ўкладу ў розныя галіны навукі, зробленага пералічанымі экспедыцыямі. Дадзеныя пра гэта павінны ўтрымлівацца ў адпаведных артыкулах.

У спіс не ўключаны плаванні кітабояў, а таксама некалькі малавядомых шырокай публіцы экспедыцый, правядзенне якіх сарвалася па шэрагу прычын.

Спіс

Перыяд	Дзяржава	Назва	Экспедыцыйнае судна	Кіраўнік экспедыцыі	Кароткае апісанне	Заўв.
1819—1821	Расійская імперыя	Першая руская антарктычная экспедыцыя	«Усход» «Мірны»	Фадзей Белінсгаўзен Міхаіл Лазараў	Мэтай экспедыцыі было плаванне ў воды Паўднёвага акіяна з мэтай даказаць ці абвергнуць дапушчэнне аб існаванні шостага мацерыка — Антарктыды.	[6] [7].
1839—1843	Вялікабрытанія	Брытанская антарктычная экспедыцыя, 1839—1843	«Эрэбус» «Тэрор»	Джэймс Рос	У 1839—1843 гг на караблях «Эрэбус» і «Тэрор» распачаў найвялікшае для таго часу даследаванне Антарктыкі, адкрыўшы мора і найвялікшы шэльфавы ледавік, названыя ў яго гонар. Адкрыў антарктычныя вулканы Эрэбус і Тэрор, названыя ў гонар яго караблёў. Першым з людзей перасёк адзнаку 78° паўднёвай шыраты. На Антарктыдзе не высадзіўся.	[8]
1897—1899	Бельгія	Бельгійская антарктычная экспедыцыя  (англ.)	«Бельжыка»	Адрыен де Жэрлаш  (ням.)	Першая экспедыцыя, якая зазімавала ў межах Паўднёвага палярнага круга падчас вымушанага дрэйфу ў Моры Белінсгаўзена. Упершыню выкананы поўны гадавы цыкл астранамічных і метэаралагічных даследаванняў у Антарктыцы. Дасягнута шырата 71° 30' пд. ш. Знойдзены праліў Жэрлаш  (руск.).	[9] [10] [11]
1898—1900	Вялікабрытанія	Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы»	«Паўднёвы крыж»	Карстэн Борхгрэвінк	Першая экспедыцыя, якая зазімавала на Антарктычным мацерыку (Мыс Адэр). Першае ўзыходжанне на шэльфавы ледавік Роса. Дасягнута шырата 78° 30' пд. ш., дакладна вылічана тагачаснае становішча Паўднёвага магнітнага полюса  (англ.).	[12] [13] [14]
1901—1904	Вялікабрытанія	Брытанская антарктычная экспедыцыя, 1901—1904	«Дыскаверы» «Морнінг» «Тэра Нова»	Роберт Скот	Першае ўзыходжанне на паверхню Зямлі Вікторыі, дасягненне наваколляў Палярнага плато. Дасягненне шыраты 82° 11' пд. ш. Першая экспедыцыя, якая базавалася на востраве Роса	[15] [16] [17]
1901—1903	Германская імперыя	Германская антарктычная экспедыцыя, 1901—1903	«Гаус»	Эрых фон Дрыгальскі	Першая з экспедыцый, якая працавала ва Усходняй Антарктыдзе. Выяўленая Зямля Вільгельма II. Экспедыцыя трапіла ў дрэйфуючыя льды і не змагла выканаць вызначанай праграмы.	[18] [19] [20]
1901—1904	Швецыя	Шведская антарктычная экспедыцыя	«Антарктыка»	Ота Нордэншэльд	Экспедыцыя працавала на ўсходнім узбярэжжы Зямлі Грэяма  (англ.). Экспедыцыйнае судна было раздаўлена льдамі, каманда ўратавалася дзякуючы дапамозе Аргенціны.	[21] [22] [23]
1902—1904	Вялікабрытанія	Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя	«Скотыя»	Уільям Спірс Брус	Заснавана пастаянная метэастанцыя на Паўднёвых Аркнейскіх астравах. Дасягнута шырата 74° 01' пд. ш. у моры Уэдэла.	[24] [25]
1903—1905	Францыя	Трэцяя антарктычная экспедыцыя Шарко  (англ.)	«Францыя»	Жан-Батыст Шарко	Першапачаткова задумвалася як выратавальная аперацыя для дапамогі Нордэншэльду. Працавала на Зямлі Грэяма  (англ.).	[26] [27] [28]
1907—1909	Вялікабрытанія	Экспедыцыя «Німрада»	«Німрад»	Эрнэст Шэклтан	Першая самастойная экспедыцыя Шэклтана. Базавалася на востраве Роса. Адкрыты ледавік Бірдмара, здзейснена ўзыходжанне на Палярнае плато. Дасягнулі шыраты 88° 23' пд. ш., не дайшоўшы 180 км да Паўднёвага полюса, але вымушаныя былі вярнуцца з-за недахопу харчавання.	[29] [30] [31]
1908—1910	Францыя	Чацвёртая экспедыцыя Шарко  (англ.)	«Пуркуа Па — IV»	Жан-Батыст Шарко	Экспедыцыя працягнула пачатыя працы ў моры Белінсгаўзена. Былі адкрыты заліў Маргерыт, астравы Шарко і Рэно, заліў Мікельсена і в. Ротшыльда.	[26] [32] [28]
1910—1912	Японская імперыя	Японская антарктычная экспедыцыя	«Кайнан-мару»	Сірасэ Нобу	Першая нееўрапейская антарктычная экспедыцыя. Абследаваная Зямля Эдуарда VII, адкрыта бухта Кайнан на ўзбярэжжы шэльфавага ледавіка Роса. На сабачых запрэжках дасягнута шырата 80° 05' пд. ш.	[33] [34]
1910—1912	Нарвегія	Нарвежская антарктычная экспедыцыя, 1910—1912	«Фрам»	Руаль Амундсен	База экспедыцыі «Фрамхейм  (руск.)» была заснавана на ўзбярэжжы Кітовай бухты  (англ.). Адкрыты ледавік Акселя Хейберга  (руск.), па якім санная каманда паднялася на Палярнае плато  (англ.) і 14 снежня 1911 года паспяхова дасягнула Паўднёвага полюса.	[35] [36] [37]
1910—1913	Вялікабрытанія	Экспедыцыя «Тэра Нова»	«Тэра Нова»	Роберт Скот	База размяшчалася на востраве Роса. 17 студзеня 1912 года каманда Скота з пяці чалавек дасягнула Паўднёвага полюса і загінула на зваротным шляху ў поўным складзе.	[38] [39] [40]
1911—1913	Германская імперыя	Другая германская антарктычная экспедыцыя	«Дойчланд»	Вільгельм Фільхнер	Мэтай экспедыцыі было дасягненне Паўднёвага полюса і перасячэнне ўсёй Антарктыды ў самым вузкім месцы мацерыка. З-за цяжкіх лядовых умоў у моры Уэдэла атрымалася дасягнуць 77° 45' пд. ш. з наступным незапланаваным дрэйфам. Адкрыты заліў Фазеля, бераг прынца-рэгента Луітпольда, шэльфавы ледавік Роне.	[41] [23] [42]
1911—1914	Аўстралія	Аўстралійская антарктычная экспедыцыя	«Аўрора»	Дуглас Моўсан	Даследаваныя і картаграфаваныя шырокія раёны ўзбярэжжаў Антарктыды, пачынаючы ад мыса Адэр.	[43] [44] [45]
1914—1917	Вялікабрытанія	Імперская трансантарктычная экспедыцыя	«Эндзьюранс» «Аўрора»	Эрнэст Шэклтан Энеас Макінтош  (англ.)	Мэтай экспедыцыі было перасячэнне ўсёй Антарктыды па маршруту Фільхнера. Экспедыцыя складалася з двух атрадаў: Шэклтана на судне «Эндзьюранс» і Макінтоша на судне «Аўрора». Цяжкія лядовыя ўмовы не дазволілі правесці экспедыцыі па вызначаным плане. Макінтош і двое яго спадарожнікаў загінулі.	[46] [47] [48]
1921—1922	Вялікабрытанія	Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта	«Квэст»	Эрнэст Шэклтан	Мэтай экспедыцыі было абследаванне невядомых узбярэжжаў, якія прымыкаюць да мора Уэдэла. Яшчэ да пачатку асноўных даследаванняў памёр Шэклтан. Цяжкія лядовыя ўмовы сарвалі праграму экспедыцыі.	[49] [50]

Ахвяры экспедыцый «гераічнага веку»

Экспедыцыя	Імя	Падданства	Дата смерці	Месца смерці	Прычына смерці	Заўв.
Бельгійская антарктычная экспедыцыя  (англ.)	Карл Аўгуст Вінке	Нарвегія	22 студзеня 1898	Паўднёвы акіян каля Зямлі Грэяма  (руск.)	Падзенне за борт	[51] [52]
	Эміль Данко	Бельгія	5 чэрвеня 1898	Мора Белінсгаўзена	Сардэчны прыступ
Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы»	Нікалай Хансен	Нарвегія	14 кастрычніка 1899	Мыс Адэр, Антарктыда	Кішачная інфекцыя	[53]
Брытанская антарктычная экспедыцыя, 1901—1904	Чарлз Бонер	Вялікабрытанія	2 снежня 1901	Літэлтан  (руск.), Новая Зеландыя	Падзенне з топа мачты	[54] [55]
	Джордж Вінс	Вялікабрытанія	11 сакавіка 1901	Востраў Роса, Антарктыда	Падзенне ў мора з ледзянога абрыву
Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя	Алан Рэмсі	Вялікабрытанія	6 жніўня 1903	Паўднёвыя Аркнейскія астравы	Сардэчны прыступ	[56]
Экспедыцыя «Тэра Нова»	Эдгар Эванс	Вялікабрытанія	18 лютага 1912	Ледавік Бірдмара, Антарктыда	Чэрапна-мазгавая траўма і агульнае знясіленне	[57] [58] [59] [60] [61]
	Лоурэнс Отс  (англ.)	Вялікабрытанія	17 сакавіка 1912	Шэльфавы ледавік Роса, Антарктыда	Скончыў жыццё самагубствам, сыдучы ў ледзяны буран. Пакутаваў ад гангрэны
	Роберт Скот	Вялікабрытанія	29 сакавіка 1912	Шэльфавы ледавік Роса, Антарктыда	Агульнае знясіленне
	Эдвард Уілсан	Вялікабрытанія	29 сакавіка 1912	Шэльфавы ледавік Роса, Антарктыда	Агульнае знясіленне
	Генры Баўэрс  (укр.)	Вялікабрытанія	29 сакавіка 1912	Шэльфавы ледавік Роса, Антарктыда	Агульнае знясіленне
	Роберт Брысендзен	Вялікабрытанія	17 жніўня 1912	Заліў Адміралці, Новая Зеландыя	Патануў
Другая германская антарктычная экспедыцыя	Рыхард Фазель	Германія	8 жніўня 1912	Мора Уэдэла	Сіфіліс	[42] [62] [63]
Аўстралійская антарктычная экспедыцыя	Бельграў Нініс	Вялікабрытанія	14 снежня 1912	Бераг Георга V, Антарктыда	Падзенне ў ледавіковую расколіну	[64]
	Ксаўер Мерц	Швейцарыя	7 студзеня 1913	Бераг Георга V, Антарктыда	Як мяркуецца, гіпервітаміноз вітаміна А
Імперская трансантарктычная экспедыцыя	Арнольд Спенсер-Смит	Вялікабрытанія	9 сакавіка 1916	Шэльфавы ледавік Роса, Антарктыда	Цынга, агульнае знясіленне	[65] [66]
	Энеас Макінтош  (англ.)	Вялікабрытанія	8 мая 1916	Востраў Роса, Антарктыда	Як мяркуецца, праваліўся пад лёд
	Віктар Хейвард	Вялікабрытанія	8 мая 1916	Востраў Роса, Антарктыда	Як мяркуецца, праваліўся пад лёд
Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта	Эрнэст Шэклтан	Вялікабрытанія	5 студзеня 1924	Грутвікен, Паўднёвая Георгія	Каранарны трамбоз	[67]

Ад наступстваў фізічных і псіхічных траўмаў, атрыманых у экспедыцыях, неўзабаве пасля вяртання памерлі чатыры чалавекі:

• Харлуў Клоўстат, урач экспедыцыі, сканаў у 1900 годзе ад нявысветленых прычын^[68].
• Ёрген Петэрсен, першы памочнік на «Паўднёвым Крыжы», сканаў у 1900 годзе падчас вяртання ў Аўстралію^[68].
• Бертрам Армітэдж, удзельнік экспедыцыі на «Німрадзе», застрэліўся 12 сакавіка 1910 года^[69].
• Ялмар Ёхансен  (англ.), каюр экспедыцыі Амундсена, застрэліўся 9 студзеня 1913 года^[70].

Гл. таксама

• Тэрытарыяльны падзел Антарктыды