Тарту

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Тарту (значэнні).

Тарту (эст.: Tartu, ням.: Dorpat; у 1030—1060 і ў 1893—1918 гадах Юр’еў) — горад у Эстоніі, цэнтр павета Тарту, на рацэ Эмайыгі, другі па колькасці насельніцтва (101 000 чал. у 2008 годзе) пасля Таліна.

Горад Тарту эст.: Tartu Краіна  Эстонія[1] Павет Павет Тарту Каардынаты 58°22′48″ пн. ш. 26°43′21″ у. д.HGЯO Кіраўнік Urmas Klaas[d][2] Заснаваны 1262 Першая згадка 1030 Ранейшыя назвы Юр’еў Плошча 38,97 км² (31 снежня 2016)[3] Вышыня цэнтра 79 м Водныя аб’екты Эмайыгі Насельніцтва ▲97 759 чал. (1 студзеня 2024)[4] Часавы пояс UTC+2 і DAZD Тэлефонны код 7 Паштовыя індэксы 50050–51111 Аўтамабільны код T Афіцыйны сайт tartu.ee (эст.) Тарту на карце Эстоніі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Геаграфія

Тарту знаходзіцца за 185 км на паўднёвы ўсход ад сталіцы Эстоніі Таліна. Тарту размешчаны на абодвух берагах Эмайыгі за 37 км ад яе ўпадзення ў Чудска-Пскоўскую сістэму азёр; горад цягнецца ўздоўж ракі на 9 км.

Насельніцтва

Год Колькасць 1825 8 450 [5] 1833 10 020 1840 12 203 1847 12 185 1856 12 914 1863 14 386 1867 21 014 Год Колькасць 1881 29 974 1897 42 308 1922 50 342 1934 58 876 1939 57 000 [6] 1959 74 000 [6] 1975 98 000 [6] Год Колькасць 1979 104 518 [7] 1987 113 000 1999 102 000 [8] 2001 115 000 [9] 2015 97 000 [10] 2016 93 687 [11] 2017 93 124 [12] Год Колькасць 2018 93 715 [13] 2019 93 865 [14] 2020 92 972 [15] 2021 91 407 [15] 2022 95 190 [16] 2023 97 524 [16] 2024 97 759 [4]

Эканоміка

У сучасным Тарту развітыя дрэваапрацоўчая і мэблевая прамысловасць, машынабудаванне і металаапрацоўка, прыборабудаўнічая прамысловасць, а таксама лёгкая (швейная, абутковая) і харчовая прамысловасць (бровар A. le Coq). З 2000 года пачалі развівацца фірмы, якія прапануюць паслугі інфармацыйных тэхналогій.

Транспарт

Тарту — вузел чыгуначных ліній і аўтамабільных дарог. Праз горад праходзіць аўтамагістраль Талін — дарога № 7 (E77) ля мяжы з Расіяй (E263, № 2 у Эстоніі); аўтамагістраль Йыхві — Рыга (E264, № 3 у Эстоніі, А3 у Латвіі); пачынаецца аўтадарога Тарту — Вярска (№ 45 у Эстоніі); аўтадарога Тарту — Вільяндзі (№ 48 у Эстоніі); аўтадарога Тарту — Йыгева (№ 39 у Эстоніі). Праз горад праходзіць таксама чыгунка Тапа — Пскоў (№ 2 у Эстоніі); пачынаецца чыгуначная лінія Тарту — Рыга. Дзейнічае Тартускі аэрапорт.

Адукацыя

• Тартуская вышэйшая мастацкая школа
• Тартускі ўніверсітэт

Культура

Музычна-драматычны тэатр «Ванемуйнэ» заснаваны ў 1870 годзе. Эстонскі нацыянальны музей (заснаваны ў 1909, у 1940—1988 — этнаграфічны музей Эстоніі) — адзін з самых значных збораў прадметаў матэрыяльнай культуры эстонскага народа. У Тарту больш за 20 музеяў — Тартускі гарадскі музей, мастацкі музей, Тартускі музей цацак, музей спорту, Дом-музей Оскара Лутса; літаратурны музей імя Ф. Р. Крэйцвальда, музей класічных старажытнасцяў пры ўніверсітэце, заалагічны музей з аддзелам геалогіі, музей гісторыі ўніверсітэта і інш.

Славутасці

У Старым горадзе размешчана асноўная частка гісторыка-архітэктурных помнікаў: ратуша (1789) у стылі ранняга класіцызму, жылыя дамы, царква Яна (XIV стагоддзе), галоўны корпус універсітэта (1804—1809). Успенскі сабор. На ўзгорку Тоамемягі (у парку Тоаме) разваліны Домскага (Пятра і Паўла) сабора (XIII—XV стагоддзяў, харавая частка ў 1804—1807 перабудавана ў бібліятэку ўніверсітэта, цяпер музей), стары анатамічны тэатр (1803-05) і абсерваторыя. Дом Упсала. Тэатральны дом.

Сярод сучасных пабудоў — будынкі банка (1936), тэатр «Ванемуйнэ» (1967) і іншыя. Помнікі: палкаводцу М. Б. Барклаю-дэ-Толі (1849, скульптар В. І. Дэмут-Маліноўскі), прыродазнаўцаў К. М. Бэру (1886, А. М. Апякушын), астраному В. Я. Струвэ, эстонскаму паэту К. Я. Петэрсана (1983, Я. Соанс), хірургам М. І. Пірагову (1952), М. М. Бурдэнку (1952), пісьменніку-асветніку Ф. Крэйцвальду (1953), князю Вячку і старэйшыне Меэлісу (1980). Мемарыяльны комплекс Савецкім воінам-вызваліцелям на братэрскіх могілках (1975). Неафіцыйным сімвалам горада з’яўляецца скульптура «Студэнты ў пацалунку» з фантанам (1998), размешчаная на ратушнай плошчы.

Раёны горада

• Анелін
• Веэрыку
• Ваксалі
• Іхастэ
• Карлава
• Кесклін
• Маар’ямыйза
• Раадзі-Круусамяе
• Ропка
• Супілін
• Тамелін
• Цяхтверэ
• Юлейые
• Яамамыйза (Хііналін; «Шанхай»)

Галерэя

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

• Павел Багоўскі — эстонскі анколаг.
• Уладзімір Міхайлавіч Лабанкоў — хірург. Доктар медыцынскіх навук, прафесар.
• Маргус Лайдрэ — эстонскі дыпламат.
• Ёханес Пяэзуке — эстонскі фатограф і рэжысёр
• Эна Раўд — эстонскі пісьменнік.
• Анта Раўкас — эстонскі вучоны-геолаг.
• Кадры Сімсан — эстонскі дзяржаўны дзеяч.
• Валянціна Тэрн — эстонская спявачка, актрыса.
• Мійна Хярма — эстонскі кампазітар.
• Юла Ыўн — эстонскі скульптар.
• Яан Эйнаста — эстонскі астраном.
• Хейна Элер — эстонскі кампазітар.

Гарады-пабрацімы

•  Берум, Нарвегія^[17]
•  Веспрэм, Венгрыя (1969)^[17]
•  Газіянтэп, Турцыя (31 студзеня 2014)^{[18][19][…]}
•  Дэвентэр, Нідэрланды (2004)^[17]
•  Зютфен, Нідэрланды (1990)^[17]
•  Коўна, Літва (1993)^[17]
•  Кутаісі, Грузія (31 мая 2017)^{[20][21][…]}
•  Люнебург, Германія (1993)^[17]
•  Рыга, Латвія (2005)^[17]
•  Солсберы, Вялікабрытанія (1999)^[17]
•  Тамперэ, Фінляндыя (1992)^[17]
•  Турку, Фінляндыя (1996)^[17]
•  Ферара, Італія (1998)^[17]
•  Фрэдэрыксбэркг^[d], Данія (1996)^[22]
•  Хабнарфіёрдур, Ісландыя^[17]
•  Хяменліна, Фінляндыя (1991)^[23][17]