Кушак (дэталь адзення)

Кушак^[1][2] — пояс  (руск.) з шырокага і доўгага кавалка тканіны, скуры, шнура^[3], дадатак да мужчынскага і жаночага касцюма^[4]. У Расійскай імперыі пояс насілі з народнай вопраткай, ён таксама з’яўляўся прыналежнасцю форменнай вопраткі  (руск.)^[5].

К. В. Лебедзеў  (руск.). Купец Калашнікаў. 1911

Назва

Слова кушак мае ўсходняе паходжанне, слова было запазычанае з цюркскіх моў і азначае «падпяразваць».

Тканіна

Кушакі і кушаковыя (шаўковыя) тканіны мелі назву па месцу вытворчасці, месцу вывазу, транзітнага гандлю («гірэйскія», «шэмаханскія», «брускія», «місюрскія», «перскія», «турскія», «польскія»)^[1].

Апісанне

Жаночае адзенне ў музеі Старога Аскола

Кушакі былі рознай даўжыні (да 4 метраў) і шырыні (да 0,6 м), звычайна не мелі махроў (у рэдкіх выпадках махры з’яўляліся працягам нітак асновы ці прышытымі), па кампазіцыі і арнаментацыі падзяляліся на тры часткі: «сярэднік», «канцы», «шляк», вырабляліся адна- і двухбаковымі, адна- і двухчастковымі, суцэльнымі і сшыўнымі. Арнаментацыя канцоў складалася з чаргавання кветак, букетаў, вянкоў, зорчатых кампазіцый, медальёнаў, якіх было ад 3 да 7. Сярэднік затыкаўся раслінным, геаметрычным, «лусковым», «у гарошак» узорам ці быў без арнаменту. Залотная нітка выкарыстоўвалася ў асобных месцах, звычайна на «канцах»^[1].

Сярэдняя Азія

У Сярэдняй Азіі тканевым поясам падпяразвалі ніжні халат  (руск.): старыя — белым, мужчыны сярэдняга ўзросту — сінім, моладзь — чырвоным, малінавым або жоўтым. У складках кушака насілі грошы, табакерку, дробныя пакупкі, ежу ў дарогу. Кушаком выціраліся пасля абмывання перад малітвай, ён служыў кілімком для намаза і абрусам для дарожнай трапезы. Кушак таксама намотвалі на галаву чалмой^[3].

Расійская імперыя

Вытворчасць

Шаўковы пояс мануфактуры Д. Я. Земскага ў Купаўне

Выраб кушакоў для продажу ў Расіі быў наладжаны армянскімі майстрамі ў Астрахані (мануфактуры Равіза Зеліева^[6], 1752 год, і братоў Буніятавых^[6], 1760 год), з сярэдзіны XVIII стагоддзя — у Маскве і яе ваколіцах (Купаўна  (руск.), Хамутова  (руск.), Пакроўскае)^[1]. У 1730—1760 гадах у Маскве было заснавана звыш дваццаці шаўкаткацкіх прадпрыемстваў^[7]. Майстры, якія выраблялі кушакі, называліся кушачнікамі. Тканіны, якія ішлі на кушакі, атрымалі назву кушачных^[8][9].

Вытворчасць паясоў-кушакоў узнікла амаль адначасова на землях Расіі і Беларусі, цэнтры — Масква і Слуцк. Абедзве вытворчасці развіваліся незалежна адна ад другой. Паясы ткаліся народнымі майстрамі-мастакамі. Рускія і беларускія майстры, кожныя па-свойму, перапрацоўвалі ўсходнія арыгіналы і надавалі ім свае нацыянальныя рысы^[10].

Аднак, нягледзячы на знешняе адрозненне, паміж маскоўскімі і слуцкімі паясамі ёсць унутраная агульнасць. Яна можа быць выяўлена толькі ў працэсе параўнальна-гістарычнага вывучэння мастацкага ткацтва абодвух народаў^[10].

Выкарыстанне

Кушак белгародскі

Кушакі з Шабекінскага раёна

У Расійскай імперыі пояс для падпярэзвання верхняга адзення ўяўляў сабой тканую або вязаную паласу ваўняной або паўваўняной тканіны шырынёй 5-15 см і даўжынёй да 250—300 см, яны маглі быць гладкімі або з рэльефным узорам. Жанчыны падвязвалі пояс толькі на левым баку, мужчыны — на любым. Царскія, баярскія і вялікакняскія кушакі выраблялі з рознакаляровых шоўкаў з золатам і срэбрам. У Барыса Гадунова кушак быў з «залатой і шаўковай рознакаляровай камкі і з аб’яры», Аляксей Міхайлавіч насіў з кушаком апраўлены золатам і камянямі нож^[11]. Заможныя людзі падпяразваліся кушаком высока, пад грудзі, каб выпіраў жывот, а беднякі — нізка, амаль па крыжу. Маладыя хлопцы абкручваліся поясам у два абароты, пачынаючы спераду, і падтыкалі пад яго канцы. Без кушака — распаяскам — хадзілі толькі дзеці. Асноўныя віды кушакоў — вузкі тканы ўзорысты пояс-пакромка і скручаны джгутам шырокі каляровы пояс, канцы якога запраўлялі па баках^[4][5]. Зімовую вопратку — кажухі, шубы, дахі  (руск.) — падпяразвалі трохметровымі ваўнянымі або шаўковымі кушакамі^[3].

У XIX стагоддзі кушакі абавязкова насілі рамізнікі  (руск.): за пояс рамізніка хапаліся на павароце пасажыры; тузаючы за яго, яны таксама патрабавалі прыпынак^[12]. На поясе ў рамізнікаў-ліхачоў, якія забаўлялі публіку хуткай яздой, са спіны вісеў кішэнны гадзіннік  (руск.) і попельніца. Ламавікі  (руск.) насілі доўгія кумачовыя кушакі ў некалькі абаротаў, на канцы кушака быў прымацаваны жалезны кручок, якім лягчэй узваліць груз на спіну і несці, утрымліваючы за іншы канец кушака^[3]. У рускіх гусар  (руск.) пояс складаўся з каляровых шнуроў, перахопленых у некалькіх месцах аплёткай — «гомбамі» і зашпільваўся ззаду на петлі і кастылькі, а з яго правага боку звісалі фестонам  (руск.) два шнуры з кутасамі. Уланы  (руск.), коннаегеры і драгуны  (руск.) насілі суконныя кушакі ў колер мундзіра з каляровымі выпушкамі. У другой палове XIX стагоддзя форму кушака атрымаў афіцэрскі шалік^[5].

Другаснае выкарыстанне кушакоў як тканіны

Усходнія кушакі як каштоўныя тканіны выкарыстоўваліся для вырабу адзення, а таксама прадметаў свецкага і царкоўнага жыцця^[7].

Самым раннім прыкладам выкарыстання тканіны кушаку для швейнага царкоўнага адзення з’яўляецца падрызнік мітрапаліта Алексія (1290—1375)^[13].

У больш позні час, ужо ў XVI стагоддзі, часта згадваецца мужчынскае свецкае адзенне, пашытае з шаўковых усходніх кушакоў. Да пачатку XVII стагоддзя адносіцца згадка пра жаночае адзенне, пашытае з шаўковых усходніх кушакоў^[7].

Значэнне

Пояс-кушак складаў неабходную частку ўкраінскага, рускага і беларускага адзення. Таму ён меў вялікае дэкаратыўнае значэнне і багата арнаментаваўся. Упрыгожванне адзення найбольш ярка выражалася ў распрацоўцы каларыту і арнаментацыі пояса. Матэрыял, размер і назначэнне пояса давалі магчымасць майстру-ткачу выявіць свае мастацкія здольнасці. Кожны пояс-кушак можна разглядаць як узор ткацкага майстэрства свайго часу^[14].

Гл. таксама

• Бельбог

Зноскі

1. Лазука 2015, с. 119.
2. Кушак // Толковый словарь живого великорусского языка  (руск.) : у 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд.. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
3. К. А. Буровик 1996.
4. И. И. Шангина 2006.
5. Л. В. Беловинский 2007.
6. М. Чулков. Историческое описание российской коммерции при всех портах и границах от древних времён до ныне настоящего и всех преимущественных, узаконений по оной Гос. Имп. Петру В. и ныне благополучно царствующей Гос. Имп. Екатерины В. М., 1785, стр. 619.
7. Л. І. Якуніна. Слуцкія паясы (руск.)
8. гл. «Тлумачальны слоўнік» У. Даля
9. Якуніна 1960, с. 9.
10. Якуніна 1960, с. 11.
11. Кушаки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
12. Вечерняя Москва: Лихачи и ваньки. Зачем пассажиры вешались извозчикам на шею
13. Аружэйная палата, № 12026
14. Якуніна 1960, с. 7.