Монмут (Монмутшыр)

Мо́нмут (англ.: Monmouth, ˈmɒnməθ, вал.: Trefynwy) — гістарычная сталіца графства Монмутшыр на паўднёвым усходзе Уэльса (Вялікабрытанія). Размешчаны ля зліцця ракі Монау з ракой Уай непадалёк ад мяжы краіны. З Монау звязана назва паселішча, «вусце Монау». Валійская назва ракі, Mynwy, азначае «хуткабежная». Горад першапачаткова быў вядомы як Abermynwy («вусце Монау»), потым як Trefynwy («горад Монау» — «м» трансфармавалася ў «ф»), у XVII стагоддзі^[3]. У СМІ Монмут вядомы як першы ў свеце «вікіпедыйны горад» («Вікіпедыя-горад»)^[4].

Населены пункт
Монмут
англ.: Monmouth[1] вал.: Trefynwy[1]
51°49′ пн. ш. 2°43′ з. д.HGЯO
Краіна	Вялікабрытанія
Гісторыя і геаграфія
Водныя аб’екты	Уай і River Monnow[d]
Часавы пояс	ECG
Насельніцтва
Насельніцтва	▲10 508 чал. (2011)[2]
Лічбавыя ідэнтыфікатары
Тэлефонны код	01600
Паштовы індэкс	NP25
monmouth.gov.uk (англ.)
Монмут (Монмутшыр)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Монмут.

Гісторыя

Брытанскі савет па археалогіі (Council for British Archaeology) абвясціў Монмут адным з гістарычна першых 10 гарадоў у Вялікабрытаніі^[5]. Першым паселішчам ў гэтай мясцовасці быў рымскі форт Блестыум (Blestium); у самым цэнтры горада знойдзены рымскія манеты і кераміка. Паміж II і IV стагоддзямі тут, відаць, апрацоўвалі жалеза, сыравіна для якога паступала з Габаніума (Gobannium) і Арыконіума (Ariconium)^[6][7][8].

Пасля заканчэння рымскага валадарства ў Брытаніі, гэта вобласць стала паўднёвай ускраінай валійскага царства Эргінг. Адзінае сведчанне таго, што насельніцтва працягвала існаваць — запіс VII стагоддзя пра царкву ў межах горада, прысвечанай Кадаку Мудраму. У 1056 годзе вобласць была спустошана Грыфідам ап Лівелінам^[8].

Замак Монмут

Пасля заваявання Англіі нарманамі ў 1066 годзе, графства Херэфард было аддадзена саюзніку караля Вільгельма, Вільяму Фіц-Осберну. Ён адказваў за абарону тэрыторыі; быў пабудаваны новы замак для кантролю для пераправамі і рэсурсамі^[6]. Першапачаткова гэта быў мот і бейлі, з часам замак быў перабудаваны ў камені і ўмацаваны. Вакол замка вырас горад, каля 1075 года быў заснаваны бенедыкцінскі кляштар^[6].

Горад быў запісаны ў Кнігу страшнага суда і працягваў расці. З XII стагоддзя развіваўся прыгарад^[6]. Горад займаўся гандлем жалеза, працавалі кузні, якія выкарыстоўваюць мясцовую руду і вугаль^[9] .

У 1233 годзе, у час барацьбы прыхільнікаў караля Генрыха III і баронаў, у горадзе абылася буйная бітва. Быў пашыраны замак^[6]. Каля 1300 года былі пабудаваны гарадскія сцены і быў умацаваны мост цераз Монау. Цяпер гэта пешаходны мост, адзіны абаронены мост у Вялікабрытаніі і адзін з трох падобных у Еўропе^[7][10].

Кароль Эдуард II быў часова пасаджаны ў мясцовы замак пасля звяржэння сваёй жонкай Ізабелай і яе палюбоўнікам Роджэрам Мортымерам^[11]. У сярэдзіне XIV стагоддзя замак і горад перайшлі ва ўладу Ланкастэраў.

З XIV стагоддзя ў горадзе сталі вырабляцца ваўняныя монмуцкія шапкі^[10]. Аднак дабрабыт памежнага горада пацярпеў пасля нападаў прыхільнікаў Оўайна Гліндура, хоць сам горад і не патрапіў пад напад^[8].

У 1605 годзе Якаў I дараваў Монмуту статут горада прывілеем. Горад «на ўсе будучыя часы вечныя … будзе горадам міру і спакою, прыкладам, які будзе пужаць зло і радаваць дабро»^[12]. У Монмуце з'явіўся тыповы вулічны рынак, шырокі ў сярэдзіне (для продажу) і вузкі на кожным канцы, для прадухілення ўцёкаў скаціны^[8].

Да канца XVIII стагоддзя горад стаў папулярным цэнтрам для наведвальнікаў «Уай Тура», лодкавай экскурсіі па маляўнічай даліне Уай^[8]. Сярод іншых гэты раён наведвалі Уільям Уордсварт, Сэмюэл Тэйлар Кольрыдж, Роберт Саўці, Уільям Цёрнер^[10][13]

Монмут і Вікіпедыя

У Монмуце на розных збудаваннях размешчаны шыльды з QR-кодамі праекта QRpedia. Праект атрымаў назву Monmouthpedia. У СМІ Монмут стаў вядомы як першы ў свеце вікіпедыйны горад^[4][14].

Гарады-пабрацімы

• Вальдбран (ням.: Waldbronn), Германія
• Карбон (фр.: Carbonne), Францыя

Вядомыя выхадцы і жыхары

• Генрых V — кароль Англіі.
• Філіп Эванс — мучанік, святар Рымска-каталіцкай царквы.
• Томас Крофтс — англіканскі святар, бібліяфіл.
• Томас Цюдар — мастак.
• Джон Этэрынгтан Уэлш Ролс — шэрыф, калекцыянер, адзін са стваральнікаў і прэзідэнт Сельскагаспадарчага кірмаша Монмутшыра.
• Сол Дэвід — акадэмік, ваенны гісторык і тэлевядучы.

Зноскі

1. Comisiynydd y Gymraeg List of Standardised Welsh Place-names — Comisiynydd y Gymraeg.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q7981937'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q60849575'></a>
2. Table KS101EW (Usual resident population) and Table KS105EW (Household composition) // Key Statistics — Office for National Statistics. Праверана 23 чэрвеня 2025.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1334971'></a>
3. Hywel Wyn Owen, The Place-Names of Wales, 2000, University of Wales Press, ISBN 0-7083-1458-9, p.63
4. Ва Ўэльсе з'явіўся першы ў свеце «Вікіпедыя-горад» Газета.Ru, 18 мая 2012
5. Keith Kissack, Monmouth and its Buildings, Logaston Press, 2003, ISBN 1-904396-01-1
6. Glamorgan-Gwent Archaeological Trust Historic Landscape Characterisation: Lower Wye Valley. Accessed 11 January 2012
7. John Newman, The Buildings of Wales: Gwent/Monmouthshire, 2000, ISBN 0-14-071053-1, pp.393-412
8. A Brief History of the Town of Monmouth Архівавана 5 сакавіка 2012.. Accessed 11 January 2012
9. Kissack, Keith (1974). Mediaeval Monmouth. The Monmouth Historical and Educational Trust. p. 24.
10. Monmouth Town Council: History of the town Архівавана 24 красавіка 2012.. Accessed 11 January 2012
11. Mary Saaler, Edward II: 1307—1327. Rubicon Press, Norwich, 1997, p. 134
12. Monmouth Town Council (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2006. Праверана 1 February 2006.
13. Elisabeth Whittle, «All These Inchanting Scenes: Piercefield in the Wye Valley», Garden History, Vol. 24, No. 1 (Summer 1996), pp. 148—161.
14. Монмут — першы Wikipedia-горад! Архівавана 8 снежня 2015. premiumseo.org, 22 мая 2012