Франкфурт-на-Одэры

Не блытаць з Франкфурт-на-Майне.

Фра́нкфурт-на-Одэры (ням.: Frankfurt an der Oder) — горад-порт на рацэ Одэр, ва ўсходняй Германіі, у федэральнай зямлі Брандэнбург. Уніз па рацэ Одэр знаходзіцца польскі горад Слубіцы, з якім фармуе трансгранічную агламерацыю. У горадзе размяшчаецца Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina». У 1999 годзе гораду нададзены тытул «горад Клейста» у гонар Генрыха фон Клейста — вядомага жыхара горада. Насельніцтва каля 57 тыс. чалавек.

Горад Франкфурт-на-Одэры ням.: Frankfurt an der Oder Герб Сцяг Краіна  Германія Федэральная зямля Брандэнбург Каардынаты 52°21′ пн. ш. 14°33′ у. д.HGЯO Унутранае дзяленне 19 раёнаў Бургамістр Марцін Вілке (Патцэльт) Заснаваны XIII стагоддзе Першая згадка 1226 Плошча 147.85 км² Вышыня цэнтра 39-135 м Водныя аб’екты Одэр і Helenesee[d] Афіцыйная мова нямецкая Насельніцтва 57 751[1] чалавек (2020) Шчыльнасць 390 чал./км² Нацыянальны склад немцы — 96 %, іншыя нацыянальнасці — 4 % (2011)[2] Часавы пояс UTC+1 і UTC+2 Тэлефонны код +49 335 Паштовыя індэксы 15230–15236 Аўтамабільны код FF Ідэнтыфікатар 12 0 53 000 Афіцыйны сайт frankfurt-oder.de (ням.) Франкфурт-на-Одэры на карце Германіі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва

«Frankfurt an der Oder» літаральна азначае «Франкфурт на Одэры». Гэтую назву скарачаюць як Frankfurt a. d. Oder, Frankfurt a. d. O., Frankf. a. d. O., Frankfurt (O). У Цэнтральна-маргравійскім (Брандэнбургскім дыялекце), назва горада мае форму «Frankfort an de Oder».

Гісторыя

Франкфурт у XVI-м ст.

Да 1249 г. паселішча заходніх славян пад назвай Злівіц разам з Любушскай зямлёй  (англ.) уваходзіла ў склад Польскага каралеўства. Князь з сямейства Пястаў, Генрых Барадаты дараваў Злівіцам штапельнае права ў 1225 г.^[3] У 1226 г. пачалося будаўніцтва царквы св. Мікалая (сёння Царква Міру). У 1249 годзе паселішча ўвайшло ў склад маркграфства Брандэнбург.

Горад Франкфурт атрымаў статут у 1253 годзе ў Брандэндаме. Першыя пасяленцы жылі на заходніх берагах Одэра; пазней горад пашырыўся на ўсходні бераг. Пасля таго, як у 1319 годзе пачалася вайна за кантроль над рэгіёнам, горад перайшоў пад кантроль герцагства Памеранія  (англ.). У 1319 г. Варціслаў IV  (польск.), герцаг Памераніі, выдаў гораду новыя прывілеі.^[4] У 1324 г. горад зноў перайшоў да Брандэнбурга. У познім сярэднявеччы горад дамінаваў у рачным гандлі паміж Уроцлавам і Шчэцінам. З 1373 па 1415 год разам з Брандэнбургам горад уваходзіў у склад Зямель багемскай кароны. У 1430 годзе Франкфурт далучыўся да Ганзы.

Бітва пры Франкфурце-на-Одэры^be_en

У красавіку 1631 г. падчас Трыццацігадовай вайны Франкфурт быў месцам Бітвы пры Франкфурце-на-Одэры^be_en паміж Шведскай імперыяй і Свяшчэннай Рымскай імперыяй^[5]. Пасля двухдзённай аблогі шведскія войскі пры падтрымцы шатландскіх дапаможных сіл^[6], уварваліся ў горад і разбурылі шмат будынкаў, напр. Георгіеўскі шпіталь  (ням.).^[5] Вынікам стала перамога Швецыі^[5][6]. Да канца Трыццацігадовай вайны насельніцтва горада скарацілася з 12 000 жыхароў да 2 366 жыхароў.^[7]

У XVI стагоддзі найстарэйшая царква горада (сённяшняя Царква міру) была секулярызавана і нават выкарыстоўвалася як збожжасховішча, а з XVII стагоддзя яна служыла царквой французскіх гугенотаў^[8].

Горад быў ненадоўга акупаваны Расійскай імператарскай арміяй падчас Сямігадовай вайны, у жніўні 1759 г., у прэлюдыі да Кунерсдорфскай бітвы  (англ.)^[9].

Пасля роспуску Маркграфства Брандэнбург падчас Напалеонаўскіх войнаў Франкфурт стаў часткай Правінцыі Брандэнбург у 1815 г. У XIX стагоддзі Франкфурт адыгрываў важную ролю ў гандлі. Размешчаны ў цэнтры Каралеўства Прусія паміж Берлінам і Позэнам (Познанню), на рацэ Одэр, праз якую ішоў актыўны трафік, горад стаў месцам правядзення другога па велічыні штогадовага гандлёвага кірмашу («Messe») Германскага рэйха, саступішы толькі Лейпцыгу  (англ.). У 1842 годзе была адкрыта чыгунка Берлін–Франкфурт (Одэр).^[10]

Айнзацгрупа VI  (англ.) была сфарміравана ў горадзе перад тым, як яна ўвайшла ў некалькі польскіх гарадоў, у тым ліку Познань, Каліш і Лешна, для здзяйснення розных злачынстваў супраць палякаў  (англ.) падчас нямецкага ўварвання ў Польшчу, якое пачало Другую сусветную вайну.^[11] Падчас Другой сусветнай вайны немцы прывезлі ў горад з Польшчы і Савецкага Саюза шматлікіх прымусовых працаўнікоў  (укр.), як мужчын, так і жанчын.^[12] У 1945 г. падчас Другой сусветнай вайны за горад не вялося баёў, нават калі горад быў абвешчаны крэпасцю (Festung  (ням.)) у спробе перакрыць Чырвонай Арміі шлях на Бэрлін  (англ.). Амаль пусты горад быў спалены Чырвонай Арміяй. Пасляваенная нямецка-польская мяжа праходзіла ўздоўж Одэра, аддзяляючы «Дамфорштадт» на ўсходнім беразе — які стаў польскім горадам Слубіцы — ад астатняга Франкфурта. Будучы часткай камуністычнай Усходняй Германіі, Франкфурт знаходзіўся ў раёне Франкфурт (Одэр)  (англ.). Горад стаў часткай адноўленай зямлі Брандэнбург  (англ.) пасля ўз’яднання Германіі ў 1990 годзе.

У посткамуністычную эпоху, пасля краху галоўнага працадаўцы VEB Halbleiterwerk  (англ.), Франкфурт пацярпеў ад высокага беспрацоўя і нізкага эканамічнага росту  (англ.). Колькасць яго насельніцтва значна скарацілася з прыкладна 87 000 чалавек на момант аб’яднання Германіі ў 1990 годзе. Адзінымі рэшткамі індустрыі паўправадніковых тэхналогій у Франкфурце да 2003 года быў Інстытут інавацый для высокапрадукцыйнай мікраэлектронікі  (ням.) (IHPM).

Сёння гарады Франкфурт і Слубіцы звязваюць сяброўскія адносіны, яны маюць некалькі агульных праектаў і аб’ектаў. Польшча далучылася да Еўрапейскага Саюза 1 мая 2004 года і рэалізавала Шэнгенскае пагадненне 21 снежня 2007 года, што прывяло да адмены пастаяннага памежнага кантролю.

У сакавіку 2008 г. яўрэйская абшчына  (фр.) Франкфурта адзначыла сваё першае прысвячэнне Торы пасля Халакоста. Працэсія новага скрутка Торы пачалася з таго месца, дзе да Другой сусветнай вайны стаяла Франкфуртская сінагога, за 500 метраў ад цяперашняй мяжы Германіі з Польшчай. Удзельнікі святкавання прайшлі са скруткам у гарадскі цэнтр Хабад  (англ.)-Любавіч, дзе танчылі з Торай, якую ахвяравалі члены суполкі Хабад-Любавіч у Берліне.^[13]

Геаграфія

Франкфурт знаходзіцца ва ўсходняй частцы Германіі ў федэральнай зямлі Брандэнбург, на заходнім (левым) беразе Одэра, які адасабляе горад ад мяжы з Польшчай. У цэнтры горада вышыня над узроўнем мора, складае 27 м. Найбольшая вышыня горада — 135 м.

Одэр фармуе ўсходнія межы горада і адначасова з’яўляецца нямецкай часткай мяжы з Польшчай. На іншым беразе ракі знаходзіцца польскі горад Слубіцы, былы прыгарад Франкфурта.

Самы нізкі ўзровень вады ў Одэры за ўсю гісторыю гідраназіранняў (вядуцца з 7 кастрычніка 1910), быў зарэгістраваны 8 жніўня 1950 года. У гэты дзень узровень вады быў на адзнацы 86 см. А самага высокага ўзроўню вада дасягнула ў 1997 годзе падчас Одэрскага патопу (узровень вады прыпыніўся на адзнацы 657 см). Да таго часу, найвышэйшай адзнакай з’яўлялася 635 см, якая была вызначана 7 лістапада 1930 г.

Насельніцтва

З 1 чэрвеня 1998 года ў горадзе афіцыйна існуе яўрэйская абшчына, членамі якой з’яўляюцца эмігранты з краін былога СССР. Існуе таксама польская меншасць з больш за 2000 жыхарамі^[14].

Насельніцтва 1875—2020

Год Насельніцтва 1990 86 171 1995 80 807 2000 72 131 2005 63 748 2010 60 330 2015 58 092 2020 57 015

Гістарычныя і архітэктурныя помнікі

Гарадская ратуша

Пазараённы горад Франкфурт-на-Одэры на адміністрацыйнай карце зямлі Брандэнбург

Асноўныя помнікі горада — рэлігійныя збудаванні: гатычная царква Божай Маці (ням.: Marienkirche), Царква францысканскага манастыра (ням.: Nikolaikirche) (каля 1226, перабудавана ў XVI ст. у стылі рэнэсанс), барочны дом Генрыха фон Клейста (ням.: Kleist Gedenk und Forschungstaette) (1777) і Царква Святой Гертруды^[15].

Размешчаная каля Франкфурта-на-Одэры пакінутая вёска Гроненфельд таксама з’яўляецца месцам пахаванняў некалькіх соцень салдатаў і ваеннапалонных, загінулых падчас Першай сусветнай вайны на закінутых могілках.

Еўрапейскі ўніверсітэт

Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina», з вежай царквы Божай Маці

Асноўны артыкул: Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina»

Першым універсітэтам маркграфства Брандэнбурга была франкфурцкая Alma Mater Viadrina, заснаваная ў 1506 г. Ёахімам I Нестарам, курфюрстам Брандэнбурга  (англ.). Ранні канцлер, біскуп Георг фон Блюменталь  (англ.) (1490–1550), быў вядомым праціўнікам Пратэстанцкай Рэфармацыі, паколькі ён заставаўся каталіком. Франкфурт таксама падрыхтаваў вядомага архібіскупа Альберта Брандэнбургскага  (англ.) каля 1510 г., які таксама стаў адкрытым праціўнікам Рэфармацыі. Універсітэт быў зачынены ў 1811 годзе, а яго актывы падзелены паміж двума новымі ўніверсітэтамі, заснаванымі пры каралі Фрыдрыху Вільгельме III: Берлінскім універсітэтам Фрэдэрыка Вільгельма, цяпер Універсітэт Гумбальта  (англ.); і Сілезскім універсітэтам Фрэдэрыка Вільгельма ў Брэславе, цяпер Універсітэт Вроцлава  (англ.).

Універсітэт быў адноўлены ў 1991 годзе як Еўрапейскі ўніверсітэт «Viadrina», у цесным супрацоўніцтве з Універсітэтам Адама Міцкевіча ў Познані; яны сумесна кіруюць Collegium Polonicum  (англ.) у Слубіцах.

Транспарт

• Трамвай у Франкфурце-на-Одэры

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

• Герман Вайнгертнер, нямецкі гімнаст, алімпійскі чэмпіён
• Генрых фон Клейст, нямецкі драматург, паэт і празаік.

Гарады-пабрацімы

•  Ванта, Фінляндыя (1987)^[16][17]
•  Враца, Балгарыя (2009)^[18][19]
•  Віцебск, Беларусь (1991)^[20]
•  Гайльброн, Германія (1988)^[21][22]
•  Гожаў Велькапольскі, Польшча (1975)^[23][24]
•  Кадыма-Царан^[d], Ізраіль (1997)^[25]
•  Нім, Францыя (1976)^[26][27]
•  Скандзічы, Італія
•  Слубіцкі павет, Польшча (2005)^[28]
•  Слубіцы, Польшча (1975)^[29]
•  Тыхуана, Мексіка
•  Юма, ЗША (1997)^[30]