Disproziom

Un elfenn gimiek eo an disproziom ; Dy eo e arouez kimiek, 66 e niver atomek ha 162,500 e dolz atomek.

Disproziom
Terbiom – Disproziom – Holmiom
Dy Cf Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	66
Rummad kimiek	Lantanidoù
Strollad	Lantanidoù
Trovezh	6
Bloc'h	f
Tolz atomek	162,5
Aozadur elektronek
[Xe] 4f10 6s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 28, 8, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 3 Oksidenn vazennek skañv
Tredanleiegezh	1,22 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 573,016 kJ/mol 2 : 1 125,983 kJ/mol 3 : 2 199,864 kJ/mol 4 : 4 001,244 kJ/mol
Skin atomek	231 pm
Skin kenamsav	180 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	8,531 g/cm3
Teuzverk	2 573 °C
Bervverk	4 652 °C
Tredanharzusted	926 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn

Istor

E 1886 e voe dizoloet an disproziom gant ar c'himiour gall Paul-Émile Lecoq de Boisbaudran, e Pariz. Un disoc'h eus enklaskoù war oksidenn itriom bet boulc'het e 1794 e voe ar gavadenn-se, evel hini meur a lantanid : an erbiom ₆₈Er e 1843, an holmiom ₆₇Ho e 1878, hag an disproziom ₆₆Dy neuze da ziwezhañ.
Dizehan e rae ar c'himiour dierc'hadurioù war marmor an oaled a oa en e di.

Ret e voe gortoz ar bloavezhioù 1950 evit kaout disproziom glan, a-drugarez da skipailh Frank Spedding en Iowa State University a zeuas a-benn da zestiañ war un argerzh kromatografiezh dre eskemmoù ionoù. Adal al labourioù-se e voe tro da zidoueziañ al lantanidoù en un doare efedus ; bremañ avat e vez graet dre eskemmoù etre dourennoù.

Eus ar gresianeg δυσπρόσιτος, dusprósitos, "diaes da gaout" e teu anv an elfenn 66.
Ne vez ket kavet ₆₆Dy en e unan en natur, atav e vez e kailhoù hag alies gant erbiom pe holmiom.

Perzhioù

Ur metal liv an arc'hant eo an disproziom ; orjalennus eo, da lavaret eo e c'haller e astenn hep na dorrfe, ha govelius eo, da lavaret eo e c'haller e bladañ a-daolioù mailh. Ken blot eo ma c'haller troc'hañ un dolzennad gant ur gontell. Tu zo d'e labourat gant mekanikoù zoken, hogen disteuler fulennoù a ra pa vez tommet betek re.
Ferromagnetek eo an disproziom e gwrezverkoù yenoc'h eget -188,2 °C : treiñ a ra da warell.

Kimiek

• Buan e tazgwered an disproziom gant dour zomm, gorrekoc'h gant dour yen :

2 Dy [k] + 6 H₂O [d] → 2 Dy(OH)₃ [dz] + 3 H₂ [g]^[1]

• Dilufrañ a ra an disproziom en aer, hag aes eo e lakaat da zeviñ :

4 Dy + 3 O₂ → 2 Dy₂O₃

• Aes ivez eo dileizhañ an disproziom en drenkenn sulfurek :

2 Dy + 3 H₂SO₄ → 2 Dy³⁺ + 3 SO₄^2- + 3 H₂

• Gant an holl halogenoù, aroueziet amañ dre X, e tazgwered Dy pa vez tommoc'h eget 200 °C :

2 Dy (k) + 3 X₂ (g) → 2 DyX₃ (k)

Izotopoù

Seizh izotop eus Dy a gaver en natur : Dy-156, Dy-158, Dy-160, Dy-161, Dy-162, Dy-163 ha Dy-164. Stabil eo an holl anezho, zoken pa zigevan ¹⁵⁶Dy dre skinoù α da reiñ ¹⁵²Gd rak tremen 10¹⁸ bloavezh eo e hanter-vuhez.
Skinizotopoù zo bet kevanaozet, 29 anezho, eus Dy-138 betek Dy-173. War-dro 3x10⁶ bloavezh eo hanter-vuhez ar skinizotop stabilañ ¹⁵⁴Dy, ha 200 ms eo hini Dy-138.

Izotopoù stabilañ an disproziom

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez	Digevanad
154Dy	kevanaozet	3x106 bloavezh	150Gd
156Dy	0,06	> 1x1018 bloavezh	152Gd dre skinoù α
			156Gd dre skinoù β
158Dy	0,10	stabil, 92 neutron
160Dy	2,34	stabil, 94 neutron
161Dy	18,91	stabil, 95 neutron
162Dy	25,51	stabil, 96 neutron
163Dy	24,90	stabil, 97 neutron
164Dy	28,18	stabil, 98 neutron

Arver

• Gwarelloù eo arver pennañ an disproziom ; kevret gant neodimiom ₆₀Nd e ro gwarelloù a chom stabil e gwrezverkoù uhel. E kefluskerioù an aerluzelloù ha re ar c'hirri-tan hiron e reer gant hevelep gwarelloù.
• Kevret gant ar vanadiom ₂₃Va ez arverer Dy evit fardañ laseroù hag ardivinkoù-sklêrijennañ.
• Kevret gant nikel ₂₈Ni ez implijer Dy er barrennoù a reoilh al lonkañ neutronoù er c'hreizennoù derc'hanel.
• Kevret gant magneziom ₁₂Mg en e greñva kent bezañ arveret e greanterezh an aerlistri.
• Kendeuzadoù houarn, kobalt pe nikel ha lantanidoù (terbiom, gadoliniom ha disproziom) a implijer da enrollañ stlennoù war kantennoù-stumm ha kantennoù kalet.

Notennoù

1. Alc'hwez : k = kalet, d = dourek, dz = dourzileizhenn, g = gaz

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de FranPr (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-InterscienPr, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 2012
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• Les propriétés chimiques (fr) Liamm oberiant 07 GEN 13
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press,2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012