Башкортостан

Башкортостан Улас (башкираар Башҡортостан Республикаһы; ород: Республика Башкортостан) — Оросой холбоото уласай улас^[1][2], нютаг можо. Башкортостан Улас болон Башкортостан гэһэн нэрэнүүд эжэо тэгшэ байна^[2]. Урда Ураалда, Эжэл шадар холбооной тойрог болон Ураалай эдэй засагай бүһэдэ багтана. Ниислэл хото — Уфа.

Оросой холбоото уласай нютаг можо Башкортостан Улас Республика Башкортостан Башҡортостан Республикаһы Туг Һүлдэ Холбооной тойрог Эжэл шадар ТХ Эдэй засагай тойрог Ураалай ЭЗБ Ниислэл Уфа Хүн зон (2016) 4 071 064 хүн (7-р) Нягта һиирэг 28,48 хүн/км² Албан хэлэн ород, башкир Дуулал Башкортостанай дуулал Толгойлогшо Рустэм Хамитов Уласай хуралай дарга Константин Толкачёв Сагай бүһэ MSK +2 Автомашинын дугаар 02, 102

Нютаг дэбисхэрэй талмай - 143,600 км^2[3]. 2010 оной тоололгоорхи хүн зоной тоо - 4,072,292^[4]. Ажаглабал, Оросой уласуудһаа эгээн олон ажаһуугшадтай. Хүн зоной 36.1% ород, 29.5% (1,172,287) башкир, 25.4% (1,009,295) татар яһатан байна. Ород хэлэнһээ гадна башкир хэлэн албан ёһоор хэрэглэгдэнэ.

Зүблэлтэ холбоото уласай РСФСР-эй бүрилдэхүүндэ 1919 ондо "Зүблэлтэ Социалис Автономито Башкир Улас" (БАССР) байгуулагдажа байгаа. СССР-эй бутаралаар Оросой холбоото улас тусгаар амяарлан тогтоходо зэргэ дээшэлжэ 1993 ондо мүнөөнэй байра һуури, нэрэеэ олоо.

Хойто зүгтэ Пермиин хизаар ба Свердловскын можо, зүүн зүгтэ Челябинскын можо, зүүн-урда ба урда зүгтэ - Оренбургын можо, баруун зүгтэ Татарстан, баруун хойто зүгтэ Удмурт Улас хилэ нэгэтэй байна.

Газар зүй

Башкортостан Ураал нюруугай урда хэһэгтэ оршоно. Хойто зүгһөө урда тээшэ нютаг дэбисхэрэй утань 550 км, баруун зүгһөө зүүн тээшэ утань - 430 үлүү км.

Башкортостанай нютагаар 13 000 гаран гол мүрэн урдадаг. Томохонһоон дурдабал, Белой мүрэн (1 430 км), тэрэнэй шудхал Уфа гол (918 км) болоно. Мүн нуур, сүнхэрэг 2 700 оршом бии. Эгээн үндэр орьёлынь далайн нюруугай дээшэ 1 638 метр үндэр Ямантау уула юм.

Сагай бүһэ

Башкортостан Екатеринбургын саг сагай бүһэдэ байрлана. UTC-һаа +5:00 шэлжэлтэтэй. Москвагай сагһаа тус сагай бүһэ +2 сагай үргэлжын шэлжэлтэтэй байгаад Оросто MSK+2 гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Уларил

Түби газарай уларилтай, дулаан зунтай. Орон нютаг Атлантикаһаа, һэрюун үргэригһээ ерэдэг циклонууд ба арктикын агаарай добтолгын Сибирьһээ ерэдэг үбэлэй антициклонуудай хоорондо байрладаг ушар, сагай уларилынь ходо хубилдаг юм. Саһатай, хүйтэн, удаан үбэлтэй. Хойто зүгһөө орон нютагта Хойто мүльһэн далай нүлөөлээд, урда зугһаа Казахстанйы хуурай бүһэ нютаг болон Каспиин ходхор нүлөө үзүүлнэ. Харисангы үндэр бэшэ Ураалай шэлэ нюруу үбэлдөө Сибириин агаар нэбтэрхые һаатуулнагүй.

Ашагта малтамал

Газарай тоһоор баялиг болон Оросто газарай тоһо олзоборилолтоор дээгүүр ородог. Газар тоһо 200 үлүү гарадаг газарнууд хараадаа абагдаһан. Тэрэшэлэн байгаалиин хии (300 үлүү сая м³ тоосоолһон нөөсэ), шулуун нүүрһэн (10 шахуу гарад газарнууд, нөөсэнь 0,5 сая тонно хүрэнэ), түмэрэй хүдэр (20 үлүү гарадаг газарнууд, нөөсэнь 100 сая шахуу тонно), сайрай (цинкын), алтанай (50 үлүү гарадаг газарнууд) ордонууд бии.

Түүхэ

Оросой Банкын 10 дүхэриг нэрлэһэн үнэ сэнэтэй зоос (2007)

IX-X зуунда башкирнуудые түрүүшынхиеэ дурдаһан байна. X—XIII зуун жэлэй хоорондо башкирнуудай баруун тала Эжэл Булгарай хэһэг байгаа. 1220 онһоо 1234 он хүрэтэр башкирнууд монголшуудые дайлажа, зүүн тээшэ Монголой добтолгонуудые буусажа баряа. Монгол-башкир дайн 14 жэл үргэлжэлһэн. XIII зуунда Башкиртостанай нютаг орон Ехэ Монгол Уласай эзэлһэн.

1557 ондо башкирнууд Оросой мэдэлдэ оробо. Үндэһэтэнэй ба богоолшолхо ноёрхолой ушар XVII-XVII зуун жэлэй Башкир буһалгаанай боложо, башкирнууд 1773—1775 оной Таряашадай дайнда хабаадалсаба. 1917 ондо зүблэлтэ засаг һуулгагдаба. 1918 ондо сагаантанай Уфын директориин засагай доро байгаа. 1919 оной 3 һарын 23-да РСФСР бүридэһэн Башкир АССР байгуулагдаба. 1992 оной 2 һарада Башкортостан Улас шэнээр нэрлэгдэбэ.

Эдэй засаг

Башкортостан Уласай эдэй засагынь газарай тоһоной үйлэдбэрилгэһөө шууд хамааралтай болобошье, СССР задарһанһаа хойшо тус һалбарида ехэхэн технологиин шэнэшлэл хэгдээгүй. Ехэнхи үйлэдбэринүүд хубишлагдаһан болоод юрынхэлэгшын хамаатануудай мэдэлдэ байдаг байна. Тэрэшэлэн автомашина, металл болбосоруулха, модо болбосоруулха, барилгын материалай үйлэдбэрилгэ үргэн дэлгэрһэн.

Засаг захиргаанай хубаари

Башкортостан Уласта 54 аймагууд, 21 хотонууд, 7 хотын тойрогууд, 2 хотын түхэлэй тосхон, 828 һуурин газарнууд бии^[5][6].

Һуурин газарнууд

10 мянган гаран ажаһуугшадтай һуурин газарнууд 2016 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдал[7]

Уфа 1 110 976 Янаул 25 894 Стерлитамак 279 692 Давлеканово 23 820 Салават 153 973 Чишмы 22 008 Нефтекамск 125 915 Приютово 19 768 Октябрьский 113 626 Раевский 19 517 Туймазы 68 340 Баймак 17 475 Белорецк 66 171 Иглино 16 811 Ишимбай 65 822 Межгори 16 019 Сибай 61 534 Агидель 15 616 Кумертау 61 312 Красноусольский 11 991 Мелеуз 59 064 Чекмагуш 11 382 Белебей 59 204 Кандры 10 885 Бирск 46 132 Месягутово 10 883 Учалы 37 516 Буздяк 10 323 Благовещенск 35 037 Толбазы 10 114 Дюртюли 30 986

Хүн зон

Суфия лалын сүмэ

2016 оной Росстатай мэдээгээр, Башкортостанда 4 071 064 хүн ажаһууна^[8].

Башкортостанай ажаһуугшадай 96,4 % (2002) ородоор сүлөөтэй хөөрэлдэдэг, 25,75 % (2002) башкир хэлээр мэдэнэ, 34 % (2002) татар хэлээр мэдэнэ^[9].

Башкортостанда тэргүүлхэ шажанууд хадаа сунни бүлэглэлэй лалын шажан (шажанай байгуулгануудай 67 % ) ба үнэн алдарта шажан (22 %).

Яһатанууд

Арад яһан	2010 ондо тоо, %[6]
Ородууд	36,1 %
Башкирнууд	29,5 %
Татарнууд	25,4 %
Чувашууд	2,7 %
Марийнууд	2,6 %
Украиншууд	1 %
Бусад	2,7 %

Холбооһон

Энэ хуудаһан Башкортостан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

• Официальный информационный портал Республики Башкортостан Архивировалһан 22 долоо һара 2011 оной. ((ород))
• Официальный справочник «Кто есть кто в Республике Башкортостан» с картой и руководством всех районов Архивировалһан 11 арбан хоёр һара 2008 оной. ((ород))
• Республика Башкортостан в справочнике-каталоге «Вся Россия» Архивировалһан 2 гурба һара 2008 оной. ((ород))
• Краткая энциклопедия Башкортостана ((ород))
• Красная Книга Республики Башкортостан Архивировалһан 12 арбан нэгэ һара 2016 оной. ((ород))
• Официальный сайт празднования 450-летия добровольного вхождения Башкортостана в состав России Архивировалһан 2 зургаа һара 2009 оной. ((ород))