Марийнууд

Марийнууд (марийгаар мари, марий, мары, маре, мӓрӹ; хуушан нэрэнь: ород: черемисы, Татар: чирмешләр) — Оросой холбоото уласай финн-угор яһатан. Марийшуудай тоо 547 мянган хүн (2010). Марийнууд ехэнхидээ Марий Эл Уласта ажаһууна (хахадһаа ехэ). Ондоо марийшууд Эжэл ба Ураалай можо нютагуудаар тараана.

Марийнууд

Ниитэ хүн зон
557 000 тухай[1]
Түблэрһэн газар орон
Оросой холбоото улас: Марий Эл	547 605[2]
Казахстан	4416[3]
Хэлэн аялгуу
Марий, ород хэлэн[4]
Шажан
Үнэн алдарта шажан

Марийнуудай гол нютагынь Эжэл ба Ветлуга хоёр мүрэнэй хоорондохи зай юм.

Марий зон гурбан гол бүлэгүүдтэ хубаана: уулынхид (Эжэлэй зүүн баруун эрьедэ, Марий Элэй баруун хубида), талынхид (марий зоной ехэнхи хуби, Эжэл-Вяткын хороондохи газарта ажаһууна), зүүн марийнууд (Эжэлэй талаһаа Башкортостанда ба Ураал руу нүүһэн марий зон) — һүүлшын хоёрые түүхын ба хэлэн аялгуугай нэгэдэлэй ушар талынхи-зүүн марийшууд гэнэ. Марийшууд финн-угор бүлэгэй ураал бүлын марий (талынхи-зүүн марий) ба уулын марий хэлээр дуугарна. Ехэнхидээ үнэн алдарта шажантан. Бөө мүргэл ба монотеизмые тааруулһан Марий уламжалалта шажан мүргэл байдаг.

Гарбал

Эртын түмэр галабта Эжэл-Камын ай һабада ананьино археологиин соёл (МЭҮ VIII—III зуун) бии болобо. Энэ соёлой арад түмэн коми-зырянууд, коми-пермягуудай, удмуртуудай ба марийнуудай үбгэ эсэгэнэр юм. Тус арадуудай бии бололгын үе манай эринэй I мянган жэл юм.

Марийнуудай бии бололгын нютаг хадаа — Сура ба Цивилиин адаг хоорондохи Эжэлэй баруун эрье ба нүгөө тала. Мордваһаа нүлөө абтаһан марийнуудай эсэгэ үбгэнүүд гол талаар ананьино арадай аша гуша юм.

Тус нютаг можоһоо марийнууд зүүн тээшэ Вятка мүрэн хүрэтэр ба урда тээшэ Казанка мүрэн хүрэтэр нүүбэ^[5].

Бүлэгүүд

• Уулын марийнууд
  • Ойн марийнууд
  • Украинын чемерисуууд (барскын черемисууд)
• Талын-зүүн марийнууд
  • Талынхи марийнууд
  • Зүүн марийнууд
    • Белойн марийнууд
    • Ураалай марийнууд
      • Кунгурай марийнууд
      • Улаан уфын марийнууд
  • Баруун-хойто марийнууд
    • Костромагай марийнууд

Тоо ба тараалга

2010 оной Бүхыорос хүн зоной тоололгын мэдээлэлээр Эжэл-Ураалай нютагта марийнуудай нютаг.

Марийнуудай ехэнхи хуби Марий Эл Уласта (290 мянган хүн) ажаһууна. Томо хэһэг Кировой, Доодо Новгородой можодо ажаһууна. Эгээн томо марий диаспора Башкортостан Уласта (103 мянган хүн) байдаг. Мүн марийнууд Татарстанда (18,8 мянган хүн), Удмуртида (8 мянган хүн), Свердловскын можодо (23,8 тмянган хүн) ба Пермиин хизаарта (4,1 мянган хүн), Ханты-Мансиин автономито можодо, Челябинскын ба Томскын можодо ажаһууна^[6]. Мүн марийнууд Казахстанда (4 мянган, 2009 он ба 12 мянган, 1989 он), Украинада (4 мянган, 2001 ондо ба 7 мянган, 1989 ондо), Узбекистанда (3 мянган, 1989 ондо) ажаһууна.

Хүн зоной тоололгын мэдээлэлээр марийнуудай тоо (хүн):

1897[7][8]	1926[9]	1939[10]	1959[11]	1970[12]	1979[13]	1989[14]	2002[15]	2010[16]
СССР	—	428192	↗ 481587	↗ 504205	↗ 598628	↗ 621961	↗ 670868	—	—
Оросой холбоото улас (Оросой эзэнтэ гүрэн, РСФСР)	375439[17]	↗ 428001	↗ 476382	↗ 498006	↗ 581082	↗ 599637	↗ 643698	↘ 604298	↘ 547605
Марий Эл Улас (Марий автономито можо, Марий АССР)	—	247979	↗ 273332	↗ 279450	↗ 299179	↗ 306627	↗ 324349	↘ 312178	↘ 290863
Кировой можо (Вятскын губерни)	144918[18]	↘59741	↘57008	↘52570	↘51682	↘47910	↘44496	↘38930	↘29598
Башкортостан Улас (Уфын губерни, Башкир АССР)	80608[19]	↘79298	↗ 90163	↗ 93902	↗ 109638	↘ 106793	↘ 105768	▬105829	↘103658

Хэлэн

Марий хэлэнүүд ураал хэлэнүүдэй финн-угор һалаагай финн-эжэлэй бүлэгтэ агуулна.

2002 оной Бүхыорос хүн зоной тоололгын мэдээлэлээр Оросто 487 855 хүн марий хэлэнүүдээр дуугардаг, энэ тоодо марий (талын-зүүн марий) — 451 033 хүн (92,5 %) ба уулын-марий — 36 822 хүн (7,5 %). Оросой 604 298 марийнуудай дунда 464 341 хүн (76,8 %) марийгаар хэлэжэ байгаад, 587 452 хүн (97,2 %) ородоор хэлэнэ, ондоогоор хэлэбэл марий-ород хоёр хэлэтэн үргэн байна^[20][21]. Марий Элэй 312 195 марийнуудай дунда 262 976 хүн (84,2 %) марийгаар хэлэнэ, энэ дунда 245 151 хүн (93,2 %) марий (талын-зүүн марий) ба 17 825 хүн (6,8 %) уулын-марий; 302 719 хүн ород хэлэгшэд (97,0 %, 2002 г.)^[22][23].

См. также