Валарг-хи
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
«Эрк» кепа чохь карина параметр «Суьртан тӀехь». Дехар до, Иза нисйе йа дӀайакка!
Валарг-хи (оьрс. Валерик; цхьацца хьосташкахь яздо Вайрик[2]) — Российн ломан эрк, охьадогӀу Нохчийн Республикин Хьалха-Мартанан а, ТӀехьа-Мартанан а кошташкахула[3]. Эркан хикхоче ю Соьлжан хикхочел 132 км лакхахь, аьтту бердаца. Эркан дохалла – 29 км[4]. Лахенашкахь аьхкенан заманахь эрк лекъа хӀунда аьлча, Валарг-хи шалаьмнашкара я ломан лайшкара долуш дац, ткъа шовданашкара долу. Цундела хӀора шарахь аьхка лакъар бахьнехь эрк ца деста[5].
Remove ads
Этимологи
Эркан цӀе нохчийн маттахь «валаран хи» бохург хуьлу[6]. ТӀаьхьуо заманца хийцалуш хӀинцаре — Валарг-хи — церан тӀедеина. Оцу эркаца гуттара а цӀий Ӏанош тӀемаш лаьттина нохчийн а, аренашца баьхначу кхерстачу къаьмнашна а йукъахь. ТӀаьхьа иштта ирча цӀе йелла оцу эркана.
Истори
Генарчу заманахь Ӏаьржачу лаьмнашкахь лаьттачу Валарг-кӀотаран бахархоша шайн ялташ дуьйчу меттигашкара Валарг-хи. татол а даьккхина. дерзийна Шалажан чу, оцу меттигах олу «Валгхуоша хи чутеснача». [7].
1840 шарахь эрк тӀаьхь ши тӀом хилира, баьччаллехь наиб Ӏийса Гендаргнойн волу Къилбаседа Кавказан ломанхошна (нохчий а, дегӀастанхой а) а, инарла-лейтенант А. В. Галафеев коьртехь волу, чоьхьарчу Нохчийчоьн чугӀерта, Российн Нохчийн тобан а йукъахь. Оьрсаша Галафеев Аполлонан (хьалхара тӀом) а, Граббе Павелан (шолгӀа тӀом) а баьччаллехь туьйлира гӀевттина ломанхойл 11 июлехь а, 30 октябрехь а. И иэшам бахьнехь имам Шемилан муридаш Нохчийчура дӀа а бахна, ЖӀайн ханалла йолчу юхабевлира.[8]
Итт шо даьлча, 1850 шеран 26 октябрехь, кхузахь юха а тӀом хилира оьрсийн императоран эскаран ломанхошца, кхузахь дакъалацаран паччахьан кӀантанна Александр Николаевичан (тӀаьхьа император Александр II-гӀа хилла) елира 4 тӀегӀанера Сийлахь Георгийн орден[9].
Remove ads
Оьздангалла
М. Ю. Лермонтовн акварель
Валарг-хин тӀиера тӀом чӀогӀа дика бийцина Лермонтов Михаил Юрьевичан «Валарг-хи» байташкахь[10]. Иштта цигахь хилла цхьацца хиламийн бух тӀехь Лермонтовс масех сурт диллина.
Сийлахь оьрсийн поэт хилла шине а тӀеман декъашхо, иза турпалхо ву аьлла къобал вира. Валарг-хин тӀаьхь майралла гайтарна, Лермонтов 4 тӀегӀанера Сийлахь Владимиран орден яларе кховдийра. Амма иза цунна ца елира, хӀунда аьлча иза тӀаьххьарчу испискера дӀавайинера император Николай I-чун иза чӀогӀа ца везарна.[8]
Хин реестрах хаамаш
Российн пачхьалкхан хин реестран хаамашца йукъахь ду Малхбуза-Каспийн бассейнан гуонан, эркан хин бахаман дакъа — Соьлжа Соьлжа-ГӀалан тӀиера Органах кхетталц. Эркан майда — Каспий-хӀордан бассейнан эркаш Теркан а, Ийдалан а шина хин йукъ[4].
Федералан хин ресурсийн агенталло кечдина РФ мехкан хинбахаман кӀошташъяран геохаамийн системан терхьашца[4]:
- Пачхьалкхан хин реестрера хин объектан код — 07020001112108200005635
- Гидрологи Ӏамийна хиларан код (ГӀ) — 108200563
- Бассейнан код — 07.02.00.011
- Томан лоьмар ГӀ-ца — 08
- Арахецар ГӀ-ца — 2
Remove ads
Билгалдахарш
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads