Хакаси

Хакаси е Хакас Республики (хак. Хакас Республиказы, выр. Республика Хакасия), — Раççей Федерацийĕн субъекчĕ, унăн йышĕнчи республика (патшалăх)^[1][2]. Хакас-Минусин лакăмĕнче вырнаçнă, Саян-Алтай сăртлăхĕн çурçĕр-анăç енĕсенче лартнă (Кăнтăр-Çĕпĕр туçи агроландшафтлă ен)^[3].

Хакас Республики Хакас Республиказы
Хакас Республикин ялавĕ Хакас Республикин гербĕ
Тĕп хули	Абакан
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе - шыв пайĕн %.	46 61 100 км² кăштах кăна
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе - Йышлăх	71 530 233 çын патнелле (2023) 8,61 çын/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Çĕпĕр федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Тухăç-Çĕпĕр экономика районĕ
Регион номерĕ	19
Патшалăх чĕлхисем	хакасла, вырăсла
Пуçлăх	Коновалов Валентин Олегович
Гимн	Хакас гимн
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +0700

Çĕпĕр федераци тăрăхне кĕрет. Тухăç-Çĕпĕр экономика районĕн пайĕ.

Тĕп хула — Абакан хули.

Хакас Республики çурçĕрпе тухăç енче Красноярск Енпе, кăнтăр енче Тывапа, кăнтăр-тухăç енче Алтай Республикипе, анăç енче Кемĕр облаçĕпе чикĕленет.

1923 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 14-мӗшӗнче Енисей кĕпĕрнин Хакас уесĕ пекех йĕркеленĕ (1925 çултан Çĕпĕр Енĕнчи, унтан Анăç-Çĕпĕр Енĕнчи Хакас тăрăхĕ пекех). 1930 çултан Анăç-Çĕпĕр Енĕнчи Хакас автономиллĕ облаçĕ, 1934 çултан Красноярск Енĕн йышне кĕнĕ.

1991 ҫулхи утӑ уйӑхӗн 3-мӗшӗнче РСФСР-н йышĕнчи автономиллĕ облаç автономиллĕ республикăна туса улăштарнă. 1992 çулхи пуçламăшра хальхи ята илнĕ — Хакас Республики.

Патшалăх чĕлхисем: хакасла тата вырăсла. Таптып районĕнче шор чĕлхи сарăлнă.

Географи

Республика кăнтăр-хĕвелтухăç Çĕпĕрте вырнаçнă. Çурçĕрпе хĕвелтухăç енче Красноярск Енпе, кăнтăр-хĕвелтухăçпа кăнтăр енче Тывапа, кăнтăрпа кăнтăр-хĕвеланăç енче Алтай Республикипе, хĕвеланăçпа çурçĕр-хĕвеланăç енче Кемĕр Облаçĕпе чикĕленет. Çурçĕртен кăнтăрта 460 км, тухăçран анăçра сарăлса выртать. Тусем (Кузнецк Алатау сăртлăхĕн тата Абакан ту хырçин хĕвелтухăç тайлăмĕсем) иккĕ-виççĕн пайĕ пурте Хакасин территорийĕнче вырнаçать тата республикăн çутçанталăк чиккисем пулса тăраççĕ. Кызлясов пикĕ чи çӳллĕ вырăн. Урăх территори лаплă, ăçта Минусинск лупамĕ выртать. Чи пысăк юханшын ку Енисей, ытти юханшывсем: Абакан, Томь, Шурă Июс, Хура Июс тата Чулым (Енисей тата хĕвелтухăç тусем хушшинче), пурте вĕсем (Абакансăр кăна) Обь бассеинĕ пайĕ. Республикăра ытла виçĕ çĕр кӳлĕсем пур, темĕнле тăвар тата тăварсăр. Климат континентлĕ. Кунта тимĕр, ылттăн, кĕмĕл, кăмрăк, нефть тата çутçанталăк газĕ çăлкуçĕсем пур. Хакасире чи пысăк Раççейре молибдениум çăлкуçĕ пур. Кăнтăрта, хĕвеланăçра вăрмансем ӳсеççĕ.

Кунçул

РФ, ХР 10 тĕнке, реверс

VI-мĕш ĕмĕрте хальхи Хакасин территорийĕнче Енисей Кăркăссен патшалăхĕ пулнă. XIII-мĕш ĕмĕрте, кăркăссене монголсем çĕнтернĕ тата ытла кăркăс халăхĕ Вăта Азире миграциленĕ, ăçта вĕсем хальхи Кăркăсстанта пурăнаççĕ. Хакассем юлашки кăркăссен (Çĕпĕрте пурăнакан) уйрăлтанă. Раççей патшалăхĕнче хакассем Пётр I вăхăчĕнче (1682 — 1725) кĕнĕ^[4].

Çак пĕрлештерни, Буря килĕшĕвĕпе Раççей тата Китай хушшинче, 1729 çулта çырнă. Раççей Европа пайĕнчен преступлени тăвакансемшĕн Хакасире Раççей влаçĕ нумай ялсем тунă (1707 - 1718). Нумай вырăнти хакассем, вĕсен куçан традици пурнăçĕрен, вырăс православире хĕрестленĕ. 1917 çулта, Раççей революцийĕ хыççан, вырăссем Хакасире çур халăх пулнă. 1930 ҫулхи ака уйӑхӗн 20-мӗшӗнче кунта Совет влаçĕ кайнă чухне, Хакас Автономиллĕ облаçне (Красноярск Енче) йышăннă. 1920 — 1930 çулсенче Хакасире яхăн 250 пин вырăссем кайнă. Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи пуçланă чухне, кунта 10 пин атăлçи нимĕçсем депортациленĕ. 1959 çулхи Халăх йыш çырăвĕпе Хакас облаçĕнче пĕчĕкрех 10% хакассем пулнă.

1991 çулта Хакас АО Красноярск Енчен тухнă та Раççей Федерацийĕнче Хакас Совет Социализм Республики пекех тепĕр кайнă. 1992 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 29-мӗшӗнче Хакас Республики ятне улăштарнă.

Административлă пайлани

ХР районĕсем

Хакас Республикинче 8 район (хак. аймағ) тата 5 хула тăрăхĕ пур. Тĕп хула - Абакан.

Хула тăрăхĕсем

• Абаза
• Абакан
• Саяногорск
• Сорск
• Черногорск

Районсем

• Алтай районĕ - Шурă Яр ялĕ
• Аскиз районĕ - Аскиз ялĕ
• Бея районĕ - Бея ялĕ
• Боград районĕ - Боград ялĕ
• Орджоникидзе районĕ - Копьёво паççулки
• Таштып районĕ - Таштып ялĕ
• Усть-Абакан районĕ - Усть-Абакан х.е.п.
• Шира районĕ - Шира ялĕ

Влаç органĕсемпе политика

Чи мăн нормативлă-тивĕç-ирĕк акт ку Хакас Республикин Конституцийĕ^[5]. Вăл 1995 ҫулхи авӑн уйӑхӗн 25-мӗшӗнче ХР Мăн Канашĕпе йышăннă.

Хакасин Пуçлахĕ

Халĕ, Хакас Республикин пуçлăхĕ - Коновалов Валентин Олегович^[6].

Пуçлăхсен ят-йышĕ

№	Республика Пуçлăхĕ	Ĕç вăхăчĕ	Çыравчăксем
1	Торосов Владислав Михайлович	Утă, 2 1991 — Нарăс, 5 1992	Хакас ССР Халăх депутачĕсен Канашĕн ĕç тăвакан комитечĕн председателĕ пекех
2	Смирнов Евгений Александрович	Нарăс, 6 1992 — Кăрлач, 8 1997	ХР министрсен кабинечĕ председателĕ пекех[7]
3	Лебедь Алексей Иванович	Кăрлач, 9 1997 — Кăрлач, 14 2009	ХР правительствин председателĕ пекех
4	Зимин Виктор Михайлович	Кăрлач, 15 2009 — Юпа, 3 2018	ХР пуçлăхĕ пекех
—	Развожаев Михаил Владимирович	Юпа, 3 — Чӳк, 15 2018	ХР вăхăтлă пуçлăхĕ пекех, 2020.10.2 Севастопольăн пуçлăхĕ
5	Коновалов Валентин Олегович	Чӳк, 15 2018 — хальхи вăхăтра	ХР пуçлăхĕ пекех — ХР правительствин председателĕ пекех[8].

Халăх

Халăх йыш çырăвĕсемпе: 2010 çулта кунта 532 403 çын пурăннă, 2002 - 546 072 çын, 1989 - 568 605 çын.

Халăхсем

2021 çулхи Пĕтĕм Раççей çырăвĕпе^[9] вырăссем 82.1% республика халăхĕ пулнă, хакассем 12.7% кăна. Ыттисем: нимĕçсем (0.7%), тувинсем (0.5%), украинсем (0.4%), тата ытти пĕчĕк халăхсем.

Халăх йышĕ

Халăх ушкăнĕ	1926 çырăвĕ		1939 çырăвĕ		1959 çырăвĕ		1970 çырăвĕ		1979 çырăвĕ		1989 çырăвĕ		2002 çырăвĕ		2010 çырăвĕ		2021 çырăвĕ1
	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%	Йыш	%
Хакассем	44,219	49.8%	45,799	16.8%	48,512	11.8%	54,750	12.3%	57,281	11.5%	62,859	11.1%	65,421	12.0%	63,643	12.1%	55,144	12.7%
Вырăссем	41,390	46.6%	205,254	75.3%	314,455	76.5%	349,362	78.4%	395,953	79.4%	450,430	79.5%	438,395	80.3%	427,647	81.7%	356,325	82.1%
Нимĕçсем	46	0.1%	333	0.1%	10,512	2.6%	10,547	2.4%	11,130	2.2%	11,250	2.0%	9,161	1.7%	5,976	1.1%	2,831	0.7%
Тувинсем			21	0.0%	97	0.0%	188	0.0%	271	0.1%	521	0.1%	494	0.1%	936	0.2%	2,051	0.5%
Украинсем	836	0.9%	7,788	2.9%	14,630	3.6%	9,480	2.1%	10,398	2.1%	13,223	2.3%	8,360	1.5%	5,039	1.0%	1,800	0.4%
Ыттисем	2,381	2.7%	13,535	5.0%	22,841	5.6%	21,497	4.9%	23,351	4.7%	28,578	5.3%	24,241	4.54	20,473	3.9%	15,630	3.6%
1 8,689 халăхсăр çыракансем.[10]

Экономика

Хакасире тĕп индустри ку кăмрăк, руда тата йывăç тупни.

Çавăн пек пăхăр

• Тĕрĕксем