Элиста

Элиста (калм. Элст, выр. Элиста, 1944—1957 ҫулсенче — Степной) — Калмăк Республикин, Раҫҫей Федерацинче тӗп хули.

Элиста калм. Элст
Хула гербĕ
Патшалăх:	Раççей
Регион:	Калмăк Республики
Никĕсленĕ:	1865 (шутлаççĕ), 1865 (асăннă)
Хула, çултан:	1930
Халăх йышĕ, пин çын:	103531 (2022)
Хула лаптăкĕ:	1120,95 км2
Геогр. анлăхĕ:	49°19′ ç.ш.
Геогр. вăрăмлăхĕ:	44°16′ х.т.д.

Этимологи

Хула ял пекех 1865 ҫулта никӗсленӗ. Элиста юханшывӗрен "Элистинка" ятлӑ. Калмӑкларан элсн, элсен - «хӑйӑр, песук» пӗлтерет.

1930 ҫулта ялне хула статусӗ Элиста хули илнӗ. Калмӑк депортацийӗ тата Калмӑк АССР ликвидацийӗ хыҫҫӑн, Аслӑ Канаш Президиумӗн çу, 25 1944 ҫулхи № 129 указӗпе Элиста ҫӗнӗ ят пачӗҫ – «Степной» хули. 1957 ҫулта кивӗ ячӗ «Элиста» каялла илчӗҫ^[1].

Географи

Ергени сӑрчӗсенче, Элиста (юханшыв) тӳремлӗхӗнче вырнаҫнӑ.

Тӗмӗнле хуласем хушши

• ҫурҫӗр-хӗвеланӑҫ

Мускав ~ 125км
Воронеж ~ 610 км
Волгодонск ~ 230 км

• ҫурҫӗр

Чулхула ~ 1300 км
Сарӑту ~ 650 км
Волгоград ~ 260 км

• ҫурҫӗр-хӗвелтухӑҫ

Хусан ~ 1300 км
Самар ~ 1100 км
Оренбург ~ 1400 км

• хӗвеланӑҫ

Тан-ҫинчи-Ростов ~ 480 км
Сальск ~ 270 км

• хӗвелтухӑҫ

Аҫтӑрхан ~ 300 км
Лагань ~ 310 км

• кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ

Ставрополь ~ 260 км
Краснодар ~ 500 км
Сочи ~ 750 км

• кӑнтӑр

Будённовск ~ 250 км
Минеральные Воды ~ 360 км
Тбилиси ~ 780 км

• кӑнтӑр-хӗвелтухӑҫ

Махачкала ~ 560 км
Баку ~ 900 км

Кунҫул

Элиста 1865 ҫулта пӗчӗк пурӑнан вырӑнӗ пек никӗсленӗ. Калмӑк чӗлхинчен "элс(е)н" - 'хӑйӑр(лӑ)' пӗлтерет.^[2]

Чӳк уйӑхӗнче, 1920 ҫулта, Элиста Калмӑк Автономи облаҫӗн административлӗ центрӗ йышӑннӑ. 1930 ҫул вӗҫӗнче Иосиф Сталин режимӗн коллективизацинчен тата террорӗрен нумай калмӑксем вӗсен традици куҫан халӑх пурнӑҫӗрен илнӗ тата хальхи, хула пурнӑҫӗнче тӑратнӑ. Юпа уйӑхӗн 1935 ҫулта, Элиста Калмӑк АССРӗн тӗп хули йышӑннӑ.

Аслӑ Тӑван ҫӗршыв вӑрҫин вӑхӑтӗнче, хула Наци Германийӗн ҫаресен оккупацинче пулнӑ. Калмӑк коллаборацийӗшӗн, оккупаци режимӗ вӑхӑтӗнче, Калмӑк АССР ликвидациленӗ тата вырӑнти калмӑксем Ҫӗпӗре депортациленӗ. Элиста ҫӗнӗ Степной ятне улӑштарнӑ. Пушӑ (калмӑксӑр) хулара нумай вырӑссем пурӑнса ҫитнӗ. 1957 ҫулта калмӑк депортацийӗн йышӑнӑвӗ саккунсӑр йышӑннӑ. Тата депортацирен калмӑксем вӗсен тӑван ҫӗршывра каялла таврӑнса кайнӑ. Хулана унӑн кивӗ ятне каялла улӑштарнӑ.

1998 ҫулта кунта Шахмат Олимпиачӗ пулнӑ.

Административлӑ статус

Элиста Калмӑк Республикин тӗп хули тата Элиста хула тӑрӑхӗ тунӑ.

• Элиста администрацийӗн пуҫлӑхӗ - Шафран Григорьевич Тепшинов

Халӑх

2010 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей ҫырӑвӗпе, хулара 103 749 ҫын пуранать. 2002 ҫулта 104 254 ҫын, 1989 ҫулта 89 695 ҫын пулнӑ.

Халӑх йышӗ

Халӑхсем (2021 ҫулта):

• Калмӑксем – 76.9%
• Вырӑссем – 19.1%
• Казахсем – 0.6%
• Ыттисем – 3.4%

Тӑван хуласем

Элиста малалла хуласемпе тӑван^[3].

• Казахстан Казахстан, Актау
• Грузи Грузи, Хони
• Раҫҫей Федерацийӗ Раҫҫей Федерацийӗ, Тыва, Кызыл
• КХР КХР, Лхаса
• Монголи Монголи, Улан-Батор
• Раҫҫей Федерацийӗ Раҫҫей Федерацийӗ, Буряти, Улан-Удэ

Ҫавӑн пекех пӑхӑр

• Калмыки
• Буддизм