Arre

Arre^[1][a] Ezkabarte ibarreko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 6,0 kilometrora. 2020 urtean 1071 biztanle zituen.

Artikulu hau Ezkabarteko herriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Arre (argipena)».

Arre
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia zubi zaharretik
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Eskualdea	Ibarrak (Iruñerria)
Udalerria	Ezkabarte
Administrazioa
Mota	kontzeju
Izen ofiziala	Arre
Posta kodea	31194
Herritarra	arretar
Geografia
Koordenatuak	42°50′31″N 1°36′45″W
Azalera	2,31 km²
Garaiera	441 metro
Distantzia	6,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	1.071 (2020)

Bertako biztanleak arretarrak dira.

	Baionatik			Donejakue bidea Baztango bidea		Donejakuera
	Sorauren (4,3 km)		Arre			Atarrabia (2,0 km)

Izena

Arre toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[2]

• Arre (1266)
• Arre (1274)
• Arre (1311)
• Arre (1366)
• Arre (1456)
• Arre (1534)
• Arre (1638)
• Villarrea (1802)
• Arre (1829)
• Arre (1988)
• Arre (2009)

Ezaugarriak

Armarria

Arreko armarria Ezkabarteko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[3]

«

Armarri erdibituta: lehen hondo urdin batez eta aurrean urrezko arrano batez osatuta dago eta bigarren hondo hori batez eta aurrean lehoi gorri batez.

»

Geografia

Arre Ezkabarte ibarrean dago, Iruñeko merindadean.

Ingurune naturala eta kokapena

Ezkabarte udalerria Iruñeko saihesbideak (PA-30) eta N-121-A errepide nagusiak zeharkatzen dute, baita Aitzoainekin lotzen den tokiko errepide batek ere. Udalerriaren erliebea Ultzama ibaiaren ibarrak definitzen du ekialdean, eta Pirinioaurreko lur-eremu menditsu batek gainerako lurraldean. Hegoaldean, gainera, Ezkaba mendia nabarmentzen da (895 metro), Iruñearekiko eta haren metropoli-eremuarekiko hegoaldeko muga egiten duena.

Klima eta landaredia

Ezkabartek klima atlantiarra dauka, urteko batez besteko balioek erakusten duten moduan. Urteroko prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak dira, eta tenperaturak 10 eta 13 gradu artekoak. Egun euritsuak 120 inguru izaten dira. Euria urte osoan zehar egiten badu ere, uda garaian hilabete bateko lehortea izan ohi da.

Prezipitazio ugariek eraginda, landaredia eta basoak ugariak dira. Basa pinuak, pagoak eta beste hainbat zuhaitz espezie daude ibarreko basoetan.

Estazio meteorologikoa

Ezkabarten ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Txulapain pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[4]

Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	20.0	25.0	28.0	33.3	39.5	40.3	40.5	37.0	30.0	22.0	17.1	40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.5	10.0	13.3	16.3	20.0	25.3	27.6	27.8	23.9	19.1	12.1	8.9	17.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.0	8.6	11.3	14.4	18.9	21.1	21.3	18.1	14.4	8.7	5.6	12.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.9	2.0	3.8	6.2	8.8	12.6	14.7	14.8	12.3	9.6	5.3	2.3	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-8.0	-9.0	-1.8	-1.0	2.0	7.0	8.0	4.0	-2.0	-7.0	-10.0	-10.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	113.4	100.1	95.5	106.3	74.5	63.0	34.7	35.8	57.1	80.4	134.8	112.6	1008.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	49.0	57.5	63.0	44.0	63.0	45.0	84.0	72.0	63.0	80.5	122.0	122.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.8	12.8	12.3	14.9	12.4	8.7	6.6	6.3	8.7	11.8	16.0	13.9	138.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.1	0.2	0.4	0.4	0.4	0.2	0.3	0.2	0.0	0.0	0.1	0.1	2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Antzinaroa

Bere lurraldean erromatar garaiko hiru inskripzio aurkitu ziren. Hiruetako bi brontzezko laminak ziren, "tabula patronatus" esaten zaien motakoak, hau da, bertan abegirako kontratua duten taulak dira. Basurde forma duena ( CIL II 2958, 1051 or.) 57. urtekoa da eta bestea (CIL II 2960 (1051 or) 185. urtekoa. Hirugarren inskripzioa 119. urtekoa da, eta magistratu batek idatzia. Hiru lamina horiek non dauden ezezaguna da, hala ere, latinezko inskripzioak biltzen dituen “Corpus Inscriptionum Latinarum” katalogoan jasota daude^[6].

Testuek hala diote:

«

Nerone Claudio Caesare Aug(usto) Ger(manico) ii. (L) Caesio Martiale co(n)s(ulibus), vii idus decembris, civitas Pompe(l)onensis hospitium renovavit cum L. Pompei (L)f. Ani(ensi) Primiamo liberis posterisq(ue) eius. Egerum Leg(ati) Sex(tus) Pompeius Nepos, Sergius Crescens

»

«

Materno et Br(a)d(ua) co(n)s(ulibus) Kal(endas) novem(bris) Respublica Pompelonensis Cum P. Sempronio Tauri-no Dam(a)nitano. Liberis posterisq(ue) eius hospitium iunxit, eumque sibi civen et patronum cooptavit. Egerum T. Antinius Paternus el (L) Caecilius Aestibus

»

«

laudius Quartinus liviris Pompe(lonensibus) saluten. Et eius magistra-tus vestri exequi adversus contumaces et nihilominus, qui cautionibus acci-piendis desunt, sciant futurum ut non per hoc tuti sint. Nam et non acepta-rum cautionum periculum ad eos respiciet et quidquid praesentes quoque egerínt. id communis oneris erit. Bene válete. Dat(um) non(is) octubre(bu)s Callagori imp(peratore) Cae(sare) Traiano Hadriano Aug(usto) tertium co(n)s(ule).

»

Testuak garrantzitsuak dira Tarraco-Oiasso galtzadaren zein Ab Asturica Burdigalam galtzaden ibilbideak aztertzeko garaian, iradokitzen duelako Arre bidegurutze garrantzitsua zela^[7].

Erdi Aroa

Antzinako jaberik gabeko jaurerria, Antso VII.a Indartsuak Bidaurreko Jan y Gil-i emandakoa (1218), Orreagako Santa Mariarena izan zen gero, Karlos III.ari eman ziona (1406) Luzaide-ren truke. Urte berean Nicolas Blanc-ek enkante publiko batean hartu zuen 2000 libra ordainduta. 1427an herriko errentak Joan Ezpeleta-k hartzen zituen; errenta horiek garizko 10 kahizetan ziren, garagarrezko horrenbeste eta 62 soldata. San Juan de Jerusaleneko Abegitsuek landak eskuratu zituzten (1272). Kontzejuak herriko eliza baztertu zuen (1297) Orreagako Santa Mariaren alde. XV. mendean, jada, erromesentzako ospitalea bazegoen.

Aro Modernoa eta Garaikidea

Erregeak, 1665ean, behe eta erdi-jurisdikzioa eman zion José Antonio Camargori, Antsoaineko jauregien jabea, Arre bera, Ezpeleta, Orikain eta Zilegieta, 6000 dukerrien truke; jaurerri gisa mantendu zen jurisdikzio mota hori k XIX. mendearen lehenengo herenean kendu zen arte. Hau guztiarekin, 1802an jurisdikzio zibila eta ekonomikoaz gozatzen zuen, haraneko diputatuak eta herriaren bidez hautatutako agintariek jarduten zutelarik (jaurerrietan ohikoa zenaren aurka, bere autoritateak jaunaren bidez hautatuak zirelarik), bitartean Villarreako kondeak –herria izen honekin ere ezagutzen zen- jurisdikzio kriminala hartzen zuen eta, beraz, alkatea izentzen zen. Oraindik erromesentzako ospitalea mantentzen zuen, bere elizarekin, kapilauarekin, abegitsuarekin eta demandantearekin.

Demografia

2020 urteko erroldaren arabera 1071 biztanle zituen Arrek.^[8]

2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
669	696	760	781	822	904	934	966	993	1006	1019	1012	1036	1081	1078	1079	1076	1078	1080	1090	1084	1081	1075

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Garraioa

Kontzeju honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren line bat da:

Eskualdeko Hiri Garraioa Arre
Eguneko Zerbitzua

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «olaibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ezkabarteko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[9]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ezkabarte ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[10]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Olaibarreraz. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Ezkabarte eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %12,35k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 16,70k.

Jaiak

• Trinitatearen jaiak, ekainaren hirugarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

• Arreko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa.
• San Roman eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
• Trinitatearen basilika, Erdi Aroko kristau basilika, erromaniko estiloan.
• Trinitateko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa, erromaniko estiloan.

Arretar ospetsuak

• Roberto Torres (1989-), futbolari.

Irudiak

• 
  Arreko Andra Mari eta zubia. Atarrabiako mugan
• 
  Herrian bertan dagoen beste zubi zaharra
• 
  Herrian bertan dagoen beste zubi zaharra
• 
  Eliza
• 
  Txindelapea Iturria
• 
  Ultzama ibaia Txindelapea iturrian.

Oharrak

1. /áre/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban