Inupiakera
Alaskako inuit hizkuntza From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Inupiakera —halaber, iñupiaqa, iñupiaka, iñupiaca, inupiaqa edo iñupiatuna— Alaskako iparraldean eta ipar-mendebaldean hitz egiten den inuit hizkuntzaren dialekto talde bat da, inupiat etniako 2.000 lagun inguruk darabiltena. Arriskukotzat hartzen da, hiztun gehienak 40 urtez gorakoak baitira. Alaskako berezko inupiakerak hiru dialekto multzo handi eta bost dialekto ditu guztira.
- Ipar Alaskako taldea, honako hauek barne hartzen dituena:
- 1. Iparraldeko kostako dialektoa, Artikoko kostalde osoan zehar hitz egiten dena, Kivalinaraino hegoaldean.
- 2. Malimiut dialektoa, Kivalina hegoaldean eta Kotzebue aldean hitz egiten dena, Kobuk ibaia osoan zehar, Norton Sounden, Koyuken eta Unalakleet-en.
- Anatuvuk pasabidaren inguruko taldea:
- 3. Nunamiu-ko dialektoa.
- Seward penintsulako taldea:
Remove ads
Deskribapena
Inupiakerazko dialektoak, beste eskimo-aleutiar hizkuntzek bezala, hizkuntza eransle mota berezi bat dira, hizkera polisintetiko deritzona: erro bat eta zenbait atzizki "sintetizatzen" ditu, perpaus baten esanahia duten hitz luzeak sortzeko.
Fonologia
Inupiakerazko dialektoak oso desberdinak dira, darabiltzaten kontsonanteak kontuan hartuta. Hala ere, ez dira agertzen jarraian bi kontsonante baino gehiagoko kontsonante multzoak. Hitzak ez daitezke kontsonante talde batekin has edo amai.
Dialekto guztietan, oinarrizko bokalak hiru dira: a, i, eta u, balio luzeak ere dituztenak, hau da, aa, ii eta uu. Bokal laburrak eta luzeak bereizi behar dira, hitzaren esanahia horien arabera ikusten baita; era berean,.ai, ia, au, iu, eta ui diptongoak sortzeko elkar daitezke.
Bering itsasarteko dialektoak laugarren bokal bat du /e/, */ə/ gisa berreraikitako laugarren proto-eskimalezko bokala mantentzen duena. Beste dialektoetan, proto-eskimalezko */e/ bokalak bat egin du /i/ aurreko bokal itxiarekin . Batutako /i/ari "/i/ indartsua" esaten zaio, eta horrek sabaikaritzea eragiten du Iparraldeko Maldako dialektoan kontsonante multzoen aurretik doazenean. Beste /i/ari "/i/ ahula" esaten zaio. Ortografian, /i/ ahulak eta indartsuak ez dira bereizten eta ezin da zein ⟨i⟩ den sabaikaritzea jakin, "bi i-ren arteko bereizketaren mende dauden beste prozesuak aztertu edo beste eskimo hizkuntzetako datuak aztertu ezean". Nolanahi ere, onar daiteke, hitz baten barruan, kontsonante savaikari baten aurretik ⟨i⟩ badago, indartsua dela. Kontsonante albeolarraren aurretik ⟨i⟩ badago, ahula da.
Hitzak geldialdi batez hasten dira (/c/ geldialdi sabaikari izan ezik), /s/ frikariaz, /m n/ sudurkariez, bokalez edo /j/ erdibokalaz. Mailegu-hitzak, izen nagusiak eta harridurazko hitzak edozein segmenturekin has daitezke bai Seward penintsulako dialektoetan bai Iparraldeko Maldako dialektoetan. Uummarmiutun dialektoan, hitzak /h/z ere has daitezke. Adibidez, Iparraldeko Maldako eta Diomedes Txikiko dialektoetan, "belarria" hitza siun da, eta Uummarmiutun-en, hiun.
Hitz bat edozein sudur-hotsez amai daiteke (Iparraldeko Maldako dialektoko /ɴ/ salbu), /t k q/ ahoskabeez edo bokalez. Iparraldeko Maldako dialektoan, hitz bat m-z amaitzen bada eta hurrengo hitza ahoskabe geldikor batekin hasten bada, m-a /p/ ahoskatzen da, aġnam tupiŋa bezala, /aʁnap tupiŋa/ ahoskatua.
Inupiakerazko prosodiaz, oso informazio gutxi bildu da. Nolanahi ere, "oinarrizko maiztasuna (Hz), intentsitatea (dB), ozentasuna (sonak) eta okerdura espektrala (fonak - dB) garrantzitsuak izan daitezke" Malimiutunen. Era berean, "iraupena ez bide da garrantzitsua Malimiut inupiakerazko azentu/silaba kontuan".
Iparraldeko Maldako inupiakera
Kontsonanteok ditu:
a Agian, fonema hori ez dago.
b Azkenotan, hizkuntza ikasten ari direnek eta jatorrizko hiztunek /ʐ/ soinua (r idatzita) ingeles estatubatuarreko /ɹ/ soinuaz ordezkatzen dute, antzekoa baita.
c Baliteke /𝼆/ soinua /ɬʲ/ izatea.
/p/, /t/, /k/ eta /q/ etenaldi ahoskabeak ez dira hasperenkariak. Baliteke beste dialekto batzuetan ere halaxe izatea ala ez.
/c/ kontsonantea /t/ ahoskabe sabaikari eta askatu gabeko /t/ batetik eratorria da.
Asimilazioa
Bi kontsonante ez daitezke elkarrekin ager, artikulazio modua partekatzen ez badute behintzat (kasu horretan, kontsonante albokari eta hurbiltzaile frikaritzat erabiliz). Arau horren salbuespen bakarra kontsonante frikari ahostun bat kontsonante sudurkari batekin agertzea da. Iparraldeko Maldako herskari guztiak ahoskabeak direnez, beharrezko asimilazio asko sortzen da herskari ahoskabe bat kontsonante ahostun bati asimilatzeko behar raren ondorioz.
Prozesu hori multzoko lehen kontsonantea kontsonante bati asimilatuz gauzatzen da:
1) asimilatzen ari den kontsonantearen artikulazio eremu bera (edo ahalik eta hurbilena) duen kontsonante bati; eta
2) asimilatzen ari den bigarren kontsonantearen artikulazio modu bera duen kontsonante bati.
Bigarren kontsonantea albokaria edo hurbiltzailea bada, lehen kontsonantea albokari edo hurbiltzaile bati asimilatuko zaio, ahal bada. Bestela, lehen kontsonantea frikari bati asimilatuko zaio. Beraz:
* /ɴ/ soinua ez dago ortografian irudikatuta. Beraz, ġn grafia /ʁn/ edo /ɴn/ bezala ahoska daiteke. Lehen bi adibideetan, frikari ahostunak kontsonante sudurkariekin ager daitezkeenez, bi kontsonante multzoak posible dira.
/t̚ʲ/ eta /t/ geldikariei ez dagokie frikari ahostunik; beraz, artikulazio-eremu ahalik eta hurbilenari asimilatzen zaizkio. Kasu horretan, /t̚ʲ/ asimilatzen zaio /j/ hurbiltzaile ahostunari: /t/ kontsonantea /ʐ/ bati asimilatzen zaio. Beraz:
Goiko lehenengo adibidean, kontuan izan <sr>-k kontsonante bakarra adierazten duela, beheko alfabeto atalean erakusten den bezala; beraz, multzo batean gehienez bi kontsonante izateko muga, goian aipatu bezala, ez da urratzen.
Bigarren kontsonantea albokaria bada, albokaria berriro ere frikaritzat hartzen da. Beraz:
Frikari ahostunak kontsonante sudurkariekin ager daitezkeenez, bi kontsonante multzoak posible dira.
/f/, /x/, eta /χ/ soinuak ez dira ortografian agertzen (bokalen artean bakarrik agertzen ez badira behintzat). Beraz, goian erakutsitako /ɴn/ adibidean bezala, asimilazioa gertatzen da, ortografia bera izanik ere. Beraz:
Asimilazioaren ezaugarri orokor horiek ez dira Uummarmiut, Malimiutun edo Seward penintsulako dialektoetan komunak. Malimiutun eta Seward penintsulako dialektoek "herskari ahoskabeak (k, p, q, t) mantentzen dituzte, etimologikoak direnean (hau da, jatorrizko hitz-oinarriari dagozkionean)". Parekatu:
Sabaikaritzea
Iparraldeko Maldako inupiakeraz sabaikaritze-ereduok gerta daitezke: /t/ → /t̚ʲ/, /tʃ/ edo /s/; /ɬ/ → /ʎ̥/; /l/ → /ʎ/; eta /n/ → /ɲ/. Sabaikaritzea lau albeolar horietako baten aurretik i sendo bat dagoenean bakarrik gertatzen da. Parekatu:
Kontuan har bedi /t̚ʲ/ soinuari ez dagokiola. berez, letrarik, eta T-z edo t-z idazten dela, besterik gabe. Goiko bokalen NAF transkripzioa okerra izan liteke.
Bokal baten aurretik doan t kontsonantea sabaikari bilakatzen bada, /s/ bihurtzen da: i bokal sendoak kontsonante multzo osoari eragiten dio, multzoaren barnean sabaikari bilaka daitezkeen kontsonante guztiak sabaikarituz. Beraz:
Kontuan izan lehen adibidean, atzizkiaren izaeragatik, /q/ erori egin dela. Lehenengo adibide multzoan bezala, goiko bokalen NAF transkripzioak okerrak izan litezke.
Kontsonante geminatu baten aurretik i sendo bat badago, kontsonante luze osoa sabaikaritzen da. Adibidez: niġḷḷaturuq eta tikiññiaqtuq.
Sendo versus ahul moduko prozesu gehiago
i bokal indartsua bokal batekin pareka daiteke: aitzitik, i ahula, ez, eta azken hori a bihurtzen da beste bokal batekin parean badoa, edo i-aren aurreko kontsonantea geminatu bihurtzen bada. Arau hori beste dialekto batzuetan ere gerta liteke ala ez. Beraz:
Lehenengo bi adibide multzoetan bezalaxe, agian goiko bokalen NAF transkripzioak ez dira zuzenak.
Uummarmiutun-go azpidialektoa
Kontsonanteok ditu:
a Zalantza: soinu hori Uummarmiutun azpidialektoan egon liteke.
Arau fonologikoak
Honako hauek arau fonologikoak dira:
/f/ beti geminatua da.
/j/ ez daiteke gemina eta beti bokalen artean egoten da edo /v/ aurretik. Kasu bakanetan, hitzaren hasieran joan daiteke.
/h/ ez da inoiz geminatua, eta hitzaren lehen letra gisa ager daiteke, bokalen artean, edo /k/, /ɬ/ edo /q/ aurretik.
/tʃ/ eta /dʒ/ beti geminatuak dira edo aurretik /t/ dute.
/ʐ/ bokalen artean ager daiteke, /ɣ/, /k,/ /q,/ /ʁ/, /t/ edo /v/ kontsonanteen aurretik, edo /ɣ/, /v/, /ʁ/ ondoren joan daitezke.
Seward penintsulako inupiakera
Kontsonanteok ditu:
Beste dialektoek ez bezala, Seward penintsulakoak erdiko e bokala du (ikus fonologia atalaren hasiera informazio gehiagorako).
Geminazioa
Iparraldeko Maldako inupiakeraz, ortografia bidez irudikatutako kontsonante guztiak gemina daitezke, /tʃ/, /s/, /h/ eta /ʂ/ soinuak izan ezik. Seward penintsulako inupiakerak (Diomedes txikia uharteko hiztegia erabiliz lagin adierazgarritzat) era berean, ortografia bidez irudikatutako kontsonante guztiak geminatu gisa ager daitezke, /b/, /h/, /ŋ/, /ʂ/, /w/, /z/ eta /ʐ/ salbu. Geminazioa kontsonante bati atzizkiak gehitzean gertatzen da, kontsonantea bi bokalen artean gera dadin.
Remove ads
Idazkerak
Inupiakera lehen aldiz idatzi zen esploratzaileak Alaskara iritsi eta bertako hizkuntzetan hitzak jasotzen hasi zirenean: beren hizkuntzako letrak jasotzen ari ziren soinuetara egokituz idazten zuten. Ortografia askotan ez zen koherentea, idazleek idazten zuten heinean asmatzen baitzuten. Soinu ezezagunak beste soinu batzuekin nahasten ziren askotan, adibidez, q eta k askotan ez ziren bereizten, kontsonante eta bokal luzeak laburretatik bereizten ez ziren bezala.
Alaskako eta Siberiako yupikerarekin batera, inupiakerak azkenean Groenlandian eta Labradorren moraviar misiolariek garatu zuten latindar idazkera hartu zuen. Alaskako bertakoek ere piktograma sistema bat garatu zuten, baina sortzaileekin batera hil zen.
1946an, Roy Ahmaogak, Utqiaġvikeko inupiak presbiteriar ministro batek, Eugene Nidarekin, Udako Hizkuntzalaritza Institutuko kidearekin, lan egin zuen egungo inupiakerazko alfabetoa latindar idazkeran oinarrituta garatzeko. Jatorritik aldaketa batzuk egin diren arren —batez ere ḳ-tik q-rako aldaketa—, funtsezko sistema zehatza zen, oraindik ere erabilia.
Kobuk dialektorako letra osagarria: ʼ /ʔ/.
Dialekto jakin batzuetako letra osagarriak:
- Diomedeskoa: e /ə/
- Qawiaraq-a: ch /tʃ/
Remove ads
Morfosintaxia
Inupiakerazko morfosintaxiaren dialekto kopurua eta konplexutasuna direla kausa, hurrengo atalak Malimiutun-go morfosintaxia aztertu da, adierazgarri gisa. Beste dialektoetako edozein adibide adierazi eginen da.
Hizkuntza polisintetikoa da, hau da, hitzak oso luzeak izan daitezke, hiru erro hauetako batez osatuta (aditz erroa, izen erroa eta erakusle erroa) eta hiru bukaera hauetako batez edo gehiagoz osatuta (erroondoa, amaiera gramatikalak eta enklitikoak). Erroak hitzari esanahia ematen dio, eta bukaerek, berriz, kasuari, moduari, denborari, pertsonari, pluraltasunari eta abarrei buruzko informazioa dakarute. Erroa sinplea (erroondorik gabe) edo konplexua (erroondo bat edo gehiagorekin) ager daiteke: erroondoak euskal adberbioek, adjektiboek, aurrizkiek eta atzizkiek egiten dituzten funtzio berak betetzen ditu, hainbat denbora mota markatzeaz gain. Malimiutungo inupiakeraz sei hitz klase daude: izenak (ikus Izen-morfologia ), aditzak (ikus Aditz-morfologia ), adberbioak, izenordainak, juntagailuak eta interjekzioak. Erakusle guztiak adberbio edo izenordain gisa sailkatzen dira.
Izenaren morfologia
Inupiakerazko numero kategoriak singularra (euskaraz bezala, bakarra denean), duala (bi direnean) eta plurala (bitik gorako kopurua baldin bada) bereizten ditu. Hizkuntzak ergatibo-absolutibo sistemaz funtzionatzen du: hor, izenak numeroaren, kasuaren eta jabetzaren arabera aldatzen dira. Inupiakerak (Malimiutungoak) bederatzi kasu ditu: bi kasu nagusi (ergatiboa eta absolutiboa) eta zazpi kasu zeihar (instrumentala, adlatiboa, ablatiboa [nondik (abiapuntua)], lokatiboa [non], perlatiboa [nondik (igarobidea)], similatiboa [antza adierazteko] eta bokatiboa). Iparraldeko Maldako inupiakerak ez du bokatiborik. Ez dago genero eta artikulu kategoriarik.
Izenak Wolf A. Seiler-ren zazpi izen klaseen arabera sailka daitezke. Izen klaseok "portaera morfologikoan oinarritzen dira (...) ez dute oinarri semantikorik, baina erabilgarriak dira kasuak eratzeko (...) klase desberdinetako erroek modu ezberdinean elkarreragiten dute atzizkiekin".
Morfologiaren izaera dela kausa, kasu bakar batek hamabi amaiera ere har ditzake (bukaera horien gauzatzea izen klasearen arabera alda daitekeela kontuan hartu gabe). Adibidez, 1a klaseko izen baten jabetza-ergatiboak amaiera hauek har ditzake: -ma, ‑mnuk, ‑pta, ‑vich, ‑ptik, -psi, -mi, -mik, -miŋ, -ŋan, -ŋaknik eta ‑ŋata. Beraz, ezaugarri orokorrak bakarrik deskribatuko dira jarraian. Kasuen amaierari buruzko zerrenda zabalerako, ikus Seller 2012.
Kasu absolutua: izen erroak
Perpaus iragangaitz baten subjektuak edo perpaus iragankorraren objektuak kasu absolutiboa hartzen dute. Kasu hori izen baten oinarrizko forma markatzeko ere erabiltzen da. Beraz, singular, dual eta pluralezko forma absolutibo guztiak gainerako kasu zeiharren errotzat balio dute. Hurrengo taula Malimiutun eta Iparraldeko Maldako inupiakeraz egiaztatuta dago.
Absolutibo singularra -n-z amaitzen bada, -ti /tə/ forma duela ulertzen da, absolutibo dualeasn eta pluralean agertzen dena. Beraz:
tiŋmisuun → tiŋmisuutik → tiŋmisuutit
hegazkina bi hegazkin hegazkinak (bitik gora)
Azpian /ə/ (i ahula) daukaten izenei dagokienez, dualean i > a bihurtu eta aurreko kontsonantea geminatzen. Beraz:
kamik → kammak
bota bi bota
Izenaren singularra -k-zamaitzen bada, aurreko bokala luzatzen da. Beraz:
savik → saviik labana bi labana
Batzuetan, azken bokalaren aurreko kontsonantea ere geminatzen da: horren arrazoi fonologiko zehatza ez dago argi.
Kasu ergatiboa
Ergatibo kasuari askotan erlatibo kasu esaten zaio inupiakerazko iturrietan. Kasu horrek perpaus iragankor baten edo izen sintagma genitibo (posesibo) baten subjektua markatzen du. Izen sintagma ez-jabetuetan, izena hirugarren pertsona singularra bada bakarrik markatzen da. Izen markatu gabeek anbiguotasuna sortzen dute, subjektua eta objektua nor/zer ote den jakiteko. Hori testuinguruaren bidez bakarrik argi daiteke. Jabetzako izen sintagmak eta genitiboa adierazten duten izen sintagmak pertsona guztiekin ergatiboan markatzen dira.
Atzizki hori ergatiboan doazen izen singular jabetugabe guztiei dagokie.
Lehen adibideko azpiko /tə/ forma kontuan har bedi.
Kasu instrumentala
Modalis kasua ere esaten zaio. Balio anitz ditu, behean zehaztu bezala:
Dualerako eta pluralerako amaiera bera denez, erro desberdinak erabiltzen dira. Adibide guztietan k > ŋ asimilazioa egitzen da.
Kasu adlatiboa
Terminalis kasua ere esaten zaio. Kasu horren erabilerak behean deskribatzen dira:
- Ez dago argi adibide hori dualezko formarako erregularra ote den.
Zenbakiak
Euskaraz bezala, inupiakerazko sistema hogeitarra da, baina azpioinarri bostarra du. Hona lehen hogei zenbakiak:
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| atausiq | malġuk | piŋasut | sisamat | tallimat |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| itchaksrat | tallimat malġuk | tallimat piŋasut | quliŋŋuġutaiḷaq | qulit |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| qulit atausiq | qulit malġuk | qulit piŋasut | akimiaġutaiḷaq | akimiaq |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| akimiaq atausiq | akimiaq malġuk | akimiaq piŋasut | iñuiññaġutaiḷaq | iñuiññaq |
Bostaren azpioinarria 5erako hitzean agertzen da, tallimat-en, eta 15 arteko hitzetan, akimiaq-en, eta horiei 1etik 3ra bitarteko zenbakiak gehitzen zaizkie 7, 8, 16, 17 eta 18rako hitzak sortzeko, etab. (itchaksrat '6' irregularra da). Sisamat (4) izan ezik, bosten multiplo baten aurreko zenbakiak -utaiḷaq elementu kentzaileaz adierazten dira: quliŋŋuġutaiḷaq (9) qulit '10'-etik, akimiaġutaiḷaq (14) akimiaq '15'-etik, iñuiññaġutaiḷaq (19) iñuiññaq '20'-tik.
Hogeikoteak -kipiaq elementuaz sortzen dira, eta hogeikoteen arteko zenbakiak 1etik 19ra bitartekoak gehituz osatzen dira. 400en multiploak -agliaq elementuaz sortzen dira eta 8.000ak, -pak elementuaz. Kontuan har hitzok -q singularra eta -t plurala artean aldatzen direla, hizlariaren arabera eta zenbatzeko edo izen bat aldatzeko erabiltzearen arabera.
Sistemak konposatutako atzizkiak gehituz segitzen du, gehienez iñuiññagliaqpakpiŋatchaq lortu arte (20×400×80003, ≈ 4 koatrilioi), adibidez.
Halaber, ehuneko eta milakoetarako sistema hamartar bat dago, ehunerako qavluun eta milarako kavluutit zenbakiekin, horrela malġuk qavluun (200), malġuk kavluutit (2000), etab.
Etimologia
"Bost" zenbakia, tallimat, "esku", "beso" esan nahi duen hitzetik dator. "Hamar" hitza, qulit, "goialde" esan nahi duen hitzetik dator, gorputzaren goiko aldean dauden hamar digituak esan nahi duena. "Hamabost" zenbakia, akimiaq, "zeharka doa" bezalako zerbait da, eta "hogei" zenbakia, iñuiññaq, "pertsona oso" edo "pertsona osorik" bezalako zerbait esan nahi du, gorputz-adar guztien hogei digituak adieraziz.
Aditz-morfologia
Berriz ere, Malimiutungo inupiakera erabili da atal honetako adibide adierazgarritzat. Aditzaren oinarrizko egitura [(aditza) + (eratorpenezko atzizkia) + (flexiozko atzizkia) + (enklitikoa)] da, nahiz eta Lanz-ek (2010) argudiatzen duen ikuspegi hori ez dela nahikoa, "aukerako atzizkiak aztertzera behartzen duelako". Aditz guztiek pertsona, numeroa eta modurako derrigorrezko inflexioa dute (guztiak atzizki bakar batez markatuta), eta beste inflexio-atzizki batzuk izan ditzakete, hala nola denbora, aspektua, modua eta adberbio-funtzioa dituzten hainbat atzizki.
Denbora
Denbora markatzea beti aukerakoa da. Esplizituki markatutako denbora bakarra geroaldia da. Lehenaldia eta orainaldia ez daitezke marka eta beti inplizituki adierazten dira. Aditz guztiak adberbioen bidez marka daitezke denbora erlatiboa adierazteko (atzo edo bihar bezalako hitzak erabiliz). Marka horietako bat ere ez bada ageri, aditzak iragana, oraina nahiz etorkizuna inplika ditzake.
Aspektua
Aditzetan, aspektu markatzailea aukerakoa da aditz. Bai Iparraldeko Maldako bai Malimiuteko inupiakerak [+ bukatu] eta [- bukatu] bereizketa dute aspektuan, beste bereizketa batzuekin batera, hala nola: maiztasuna (-ataq; "errepikatzeko ideia"), ohitura (-suu; "beti, ohiturazko ideia"), inkoatiboa (-łhiñaaq; "egitear ideia"), eta nahita (-saġuma; "egiteko asmoa ideia"). Aspektu atzizkia aditzaren erroaren ondoren eta pertsona-zenbaki-modu atzizki derrigorrezkoaren aurretik edo barruan joan daiteke.
ModuaInupiakerak moduok ditu: indikatiboa, galdetzailea, agintera (baiezkoa, ezezkoa), koordinatiboa eta baldintzazkoa. Partizipioak batzuetan modu gisa sailkatzen dira.
Indikatibozko amaierak iragankorrak ala iragangaitzak izan daitezke, ondoko taulan ikus daitekeen bezala.
Sintaxia
Malimiuteko dialektoko —eta, oro har, hizkuntza eta dialekto inuietako ia adierazpen sintaktiko guztiak— bide morfologikoen bidez egiten dira.
Hizkuntza ergatibo-absolutibo kasu sistema batera lerrokatua da, eta hori batez ere kasu nominalen marken eta aditz komunztaduraren bidez erakusten da (ikus goian).
Oinarrizko hitz ordena SOV da. Hala ere, malgua da eta subjektua edota objektua ken daitezke. Aditz iragankor baten subjektua (ergatiboak markatua) perpausaren objektuaren aurretik agertzeko joera dago (objektu zuzena absolutibo kasuan doa). Era berean, aditz iragangaitz baten subjektua (absolutiboak markatua) aditzaren aurretik joateko joera dago. Aditz iragangaitz baten subjektua eta perpausaren objektua (biak absolutibo kasuak markatuak) normalean aditzaren aurretik doaz. Hala ere, "hau [guztia] joera bat besterik ez da".
Inupiakerazko gramatikak morfologikoki pasiboa, antipasiboa, kausatibo eta aplikatiboa ere barne hartzen ditu.
Izen-barneraketa
Izenen barneraketa fenomeno arrunta da Malimiuteko inupiakeraz.
- Lehen barneraketa mota hitz-elkarketa da: azpimultzo horren barruan, aditzarekiko tresna, kokapen edo paziente bat adierazten duen izena aditz-enboraren aurrealdean lotzen da, aditz iragangaitz berri bat sortuz.
- Bigarren mota kasuaren manipulazioa da. Izenen barneraketa mota hori inupiakerazko izenen barneratze gisa agertzen den, edo "izenen barneraketa semantikoki iragankorra" den eztabaidagai da, izenen barneraketa mota horrekin aditza iragankori baita oraindik ere. Izen sintagmaren subjektuak ez dira sintaktikoki aditzean sartzen, kasu instrumentalak markatutako objektu gisa baizik.
- Hirugarren barneraketa motaren alde (diskurtso-egituraren manipulazioa) Mithun (1984) agertu zen, baina Lanz-ek (2010) aurka argudiatu. Ikus Lanzen artikulua eztabaida gehiagorako.
- Azken mota izenen barneraketa sailkatzailea da: hor, "[izen] orokor bat [aditzari] sartzen zaio, [izen] espezifikoago batek esparrua murriztearekin batera". Barneraketa mota horrekin, kanpoko izenak kanpoko modifikatzaileak har ditzake eta, beste barneraketek bezala, aditza iragangaitz bihurtzen da. Zoaz orrialde honetako Morfologia Nominala (kasu instrumentala, instrumentalaren erabilera taulara, laugarren errenkada) adibide bat ikusteko.
Aldaketa-erreferentziak
Aldaketa-erreferentziak mendeko perpausetan hirugarren pertsonako subjektuekin bakarrik agertzen dira. Aditza bihurkari gisa markatu behar da mendeko perpausaren hirugarren pertsonako subjektua perpaus nagusiaren (zehazkiago, matrize perpausaren) subjektuarekin bat badator. Konparatu:
Remove ads
Testu-lagina
Hona 1975ean argitaratutako Kivalina Reader aldizkarian jasotako Kivalina barietateko inupiakerazko lagin bat.
Aaŋŋaayiña aniñiqsuq Qikiqtami. Aasii iñuguġuni. Tikiġaġmi Kivaliñiġmiḷu. Tuvaaqatiniguni Aivayuamik. Qulit atautchimik qitunġivḷutik. Itchaksrat iñuuvlutiŋ. Iḷaŋat Qitunġaisa taamna Qiñuġana.
Euskaraz:
Aaŋŋaayiña Shishmarefen jaio zen. Point Hopen eta Kivalinan hazi zen. Aivayuaqekin ezkondu zen. Hamaika seme-alaba izan zituzten. Sei bizirik daude. Seme-alabetako bat Qiñuġana da.
Remove ads
Dialektoen arteko parekaketak
Remove ads
Erreferentziak
- Barnum, Francis. Grammatical Fundamentals of the Innuit Language As Spoken by the Eskimo of the Western Coast of Alaska. Hildesheim: G. Olms, 1970.
- Blatchford, DJ. Just Like That!: Legends and Such, English to Iñupiaq Alphabet. Kasilof, AK: Just Like That!, 2003. ISBN 0-9723303-1-3
- Bodfish, Emma, and David Baumgartner. Iñupiat Grammar. Utqiaġvigmi: Utqiaġvium minuaqtuġviata Iñupiatun savagvianni, 1979.
- Kaplan, Lawrence D. Phonological Issues in North Alaskan Iñupiaq. Alaska Native Language Center research papers, no. 6. Fairbanks, Alaska (Alaska Native Language Center, University of Alaska, Fairbanks 99701): Alaska Native Language Center, 1981.
- Kaplan, Lawrence. Iñupiaq Phrases and Conversations. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska, 2000. ISBN 1-55500-073-8
- MacLean, Edna Ahgeak. Iñupiallu Tanņiḷḷu Uqaluņisa Iḷaņich = Abridged Iñupiaq and English Dictionary. Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center, University of Alaska, 1980.
- Lanz, Linda A. A Grammar of Iñupiaq Morphosyntax. Houston, Texas: Rice University, 2010.
- MacLean, Edna Ahgeak. Beginning North Slope Iñupiaq Grammar. Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center, University of Alaska, 1979.
- Seiler, Wolf A. Iñupiatun Eskimo Dictionary. Kotzebue, Alaska: NANA Regional Corporation, 2005.
- Seiler, Wolf. The Modalis Case in Iñupiat: (Eskimo of North West Alaska). Giessener Beiträge zur Sprachwissenschaft, Bd. 14. Grossen-Linden: Hoffmann, 1978. ISBN 3-88098-019-5
- Webster, Donald Humphry, and Wilfried Zibell. Iñupiat Eskimo Dictionary. 1970.
Remove ads
Kanpo estekak eta hizkuntz baliabideak
Hainbat baliabide daude sarean, hizkuntzaren ideia eta bigarren hizkuntza ikasten ari diren ikasleei informazioa eman diezaieketenak.
- Atchagat Pronunciation Video by Aqukkasuk
- Alaskool Iñupiaq Language Resources
- Animal Names in Brevig Mission Dialect
- Dictionary of Iñupiaq, 1970 University of Fairbanks (Webster-ren PDFa)
- Endangered Alaskan Language Goes Digital National Public Radio
- Iñupiaq Handbook for Teachers (A story of the Iñupiaq language and further resources)
- University of Alaska Fairbanks Iñupiat Language Community Site
- North Slope Grammar Second Year by Dr. Edna MacLean PDF
- Online Iñupiaq morphological analyser
- Storybook—The Teller Reader, A Collection of Stories in the Brevig Mission Dialect
- Storybook—Quliaqtuat Mumiaksrat by Alaska Native Language Program, UAF and Dr. Edna MacLean
- The Dialects of Iñupiaq- From Languagegeek.com, includes Northern Alaskan Consonants (US alphabet), Northern Alaskan Vowels, Seward Peninsula Consonants, Seward Peninsula Vowels
- InupiaqWords YouTube kontua
Datuak: Q27183
Multimedia: Iñupiaq language / Q27183
Remove ads
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads